بررسی مهمترین گسل های ایران / استان آذربایجان شرقی

مخاطبان گرامی، مطلب ذیل برگرفته از کتاب دانشنامه گسل های ایران، گروه زمین ساخت- سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور است، که توسط وبسایت ISRAAA.IR، به دلیل ارتباط با مسائل مرتبط با معماری، شهرسازی، تعمیر و نگهداری ساختمان، مرمت ابنیه تاریخی و مواردی از این دست بازنشر گردیده است.

 

کشور ایران پهنه ای پویا از دیدگاه جنبش های زمین ساختی است و در این میان، گسل ها نقش مهمی در ریخت شناسی این ناحیه دارند. بیشتر گسل های ایران از دیدگاه لرزه خیزی پویا بوده و نتیجه عملکرد آنها بصورت رویداد زمین لرزه های ویرانگر در پهنه ایران زمین است. علاوه بر این می توان گسل ها را در ارتباط با جایگیری ذخایر معدنی و هیدروکربورها، منابع آب و اختلاف رسوبی – ساختاری در فلات ایران نیز دنبال کرد. بدیهی است پرداختن به ویژگی های جنبشی، لرزه ای و هندسی گسل ها از مهمترین مباحث زمین شناسی در شناخت کشورمان است. مساله ای که بطور مستقیم بر چگونگی و کیفیت زندگی ما در گذشته، حال و آینده تاثیر گذار است.

بطور کلی چندین راستای اصلی برای هندسه گسل های کاری ایران می توان پیشنهاد نمود. در ناحیه زاگرس گسل های اصلی راستای شمال غرب – جنوب شرق دارند که به تبعیت از الگوی پهنه برخوردی کوهزاد زاگرس است. چنین اثری در کوهزاد البرز باعث راستای به تقریب شرقی – غربی برای گسل های این ناحیه شده است. این در حالی است که در خرده قاره ایران مرکزی گسل های اصلی که مرز بلوک های ساختاری این منطقه را کنترل می نمایند راستای تقریبی شمالی – جنوبی داشته که به گسل های شرقی – غربی در شمال ایران مرکزی ختم می شوند.

گسل های اصلی در ایران بطور عموم مرز واحدهای ساختاری – رسوبی مختلف ایران را تشکیل می دهند و با فعالیت خود موجب تغییرات عمده در رخساره های سنگی، ستبرای رسوبات به ویژه تحولات زمین ساختی (ماگماتسیم – دگرگونی، شدت و الگوی چین خوردگی) می شوند و لذا شناخت آنها از نظر زمان تشکیل، فعالیت ها، تاثیر آنها بر زمین شناسی ایران و لرزه زمین ساخت بسیار ضروری است. از اینرو براساس دانشنامه گسل های ایران به معرفی تعدادی از مهمترین گسل های ایران در سطح استان آذربایجان شرقی اشاره می شود :

گسله آورسین[1]

به طول حدود 48 کیلومتر، با راستای شرقی – غربی در شمالغرب شهرستان اهر قرار دارد. گسله از میان بازالتهای کرتاسه، بازالت های ائوسن، و سنگ جوش های الیگومیوسن می گذرد.

گسله بوکت[2]

به طول حدود 25 کیلومتر، با راستای شمالغرب – جنوب شرق و شیب بسوی شمالشرق و ساز و کار راندگی در حدود 20 کیلومتری بخش شرقی دریاچه ارومیه قرار دارد. این گسله سبب رانده شدن واحدهای شیلی کرتاسه پسین بر روی واحدهای سنگ آهک کرتاسه پیشین شده است.

گسله بشکندی[3]

به طول حدود 34 کیلومتر با راستای شرقی – غربی در جنوب غرب شهرستان سراب قرار دارد. گسله از میان واحدهای ولکانیکی ائوسن و سنگ جوش اولیگومیوسن گذر کرده است.

گسله بنارون[4]

به طول حدود 62 کیلومتر با راستای شرقی – غربی در جنوب شهرستان سراب قرار دارد. این گسل از میان واحدهای ولکانیکی ائوسن، مارن و سنگ فورش میوسن و سنگ جوش های الیگومیوسن گذشته است.

گسله تسوج[5]

به طول 61 کیلومتر، راستای شمالشرق – جنوبغرب با شیب بسوی شمالغرب و ساز و کار راندگی راستالغز چپ بر در 5 کیلومتری شمال شهر تسوج در شمال دریاچه ارومیه قرار دارد. در راستای این گسله سازند قرمز بالایی و هزار دره (از سوی شمال) بر روی فرونشست دریاچه ارومیه (در جنوب) رانده شده اند. این گسله به روشنی رسوبات آبرفتی کواترنری را نیز در شرق چوپانلو بریده است، این گسله لرزه زا است و زمین لرزه های 11/6/1807 (شدت 8)، 6/9/1857 (شدت 8)، زمین لرزه 24/5/1981 (بزرگای حجمی 4.6)، زمین لرزه 17/8/1986 (بزرگای حجمی 4.5)، را به عملکرد این گسله نسبت می دهند.

گسله تبریز[6]

به طول 150 کیلومتر، از بستان آباد تا صوفیان 90 کیلومتر ولی دنباله آن دست کم تا علی خلج (به سوی جنوب شرقی) و تا جنوب غرب مرند (به سوی شمالغرب) حدود 150 کیلومتر است. با راستای شمالغرب – جنوب شرق با سیب زیاد به سوی شمالشرق و ساز و کار راستالغز راست بر، حرکت قائو با مولفه جزئی راستالغز راست بر از کوه میشو (در شمالغرب) تا جنوب شرق بستان آباد (در جنوب شرق). این گسله از شهر تبریز گذشته و در مرز شمالضرقی آتشفشان سهند قرار دارد. در شمال فرودگاه تبریز این گسله، سنگ های میوسن را بر روی رسوبات آبرفتی کواترنری رانده است. به بیان دیگر گسله شمال تبریز در شمال این شهر، جد بین نهشته های سازند قرمز بالایی را با آبرفت های فرو افتادگی دشت تبریز تعیین می کند. در این مکان یک پهنه خرد شده و بشدت هوازده سنگ ماسه و مارن قرمز تا خاکستری پدید آمده است. در باختر خواجه مرجان گسله رهنمون واضحی داشته و بین مارن های میوسن در شمال و کفه های کواترنری در جنوب قرار دارد. بخش غربی در این پاره به میزان 50 متر فرو افتاده است. ضمن اینکه در نزدیکی روستای چله خانه (شرق صوفیان) گسله شمال تبریز به واسطه برش در نهشته های قدیمی مشخص شده است.

در این ناحیه بلوک جنوبی به میزان 80 متر پایین افتاده است. همچنین گسله در بخش غربی خود کوه میشو را در شمال از سازند قرمز بالایی به سن میوسن و کوه مورو را از نهشته های آبرفتی کواترنری جدا کرده است. در ناحیه امند نیز گسله نهشته های کواترنری و میوسن را قطع کرده و می توان بریدگی نهشته های آواری و مارن های میوسن را در شرق امند مشاهده کرد. گسل تبریز گسلی لرزه زا است و جابجایی نشانگرهای ریخت شناسی بر روی آن به روشنی مشاهده می شود.

گسله بزقوش[7]

به طول 52 کیلومتر با راستای شمال، شمالشرق – جنوب، جنوبغرب و شیب زیاد (75 درجه) به سوی شمالغرب و ساز و کار معکوس در جنوب سراب و شمال غرب میانه قرار دارد. بلوک غربی این گسله که متشکل از برش های سیلیسی شده میوسن است بر روی نهشته های آبرفتی کواترنری رانده شده اند. گسله بزقوش از نوع لرزه زا است و زمین لرزه 22 مارس 1879 ناحیه بزقوش بر اثر جنبش این گسله روی داده است. همچنین بنظر می رسد مسبب زمین لرزه 1375 اردبیل نیز همین گسله بوده است.

گسله خانباقی[8]

به طول حدود 61 کیلومتر با راستای شرقی – غربی در شمال شهرستان اهر قرار دارد. گسله از میان واحدهای سنگ جوش با درون لایه های سنگ ماسه ای اولیگومیوسن و فورش های رسی رنگین با لایه های نازک سنگ ماسه ای گذر می کند.

گسله شیرامین[9]

به طول حدود 21 کیلومتر با راستای شمالی – جنوبی در حدود 13 کیلومتری بخش شرقی دریاچه ارومیه قرار دارد. این گسله از میان واحدهای شیلی کرتاسه پسین و نیز واحدهای سنگ آهک کرتاسه پیشین می گذرد.

گسله شاهونی[10]

به طول حدود 30 کیلومتر با راستای شرقی – غربی در شمال شهرستان اهر قرار دارد. گسله از میان سنگ ماسه های توفی ضخیم لایه با میان لایه های شیلی به سن اولیگومیوسن و همچنین نهشته های کواترنری گذشته است.

گسله صوفیان[11]

به طول 10 کیلومتر، 32 کیلومتر با راستای به تقریب ضرقی – غربی با شیب به سوی شمال و ساز و کار راندگی معکوس با مولفه راستالغز چپ بر در حوالی دریاچه ارومیه در شمال شهر شرفخانه قرار دارد. این گسله سنگ جوش نیمه متراکم پلیوسن – کواترنری را بر روی رسوبات کواترنری رانده است. همچنین مخروط افکنه ها و پادگانه های آبرفتی جوان را نیز بریده است. گسله رسوبات کواترنری را بریده و در این زمان جنبا بوده است.

گسله جنوب میشو[12]

به طول 34 کیلومتر، 48 کیلومتر در راستای تقریبی شرقی – غربی با شیب به سوی شمال و ساز و کار معکوس راستالغز چپ بر همراه با مولفه شیب لغز معکوس در جنوب کوههای میشو در شمالغرب تبریز و جنوب غرب مرند قرار دارد.

گسله جنوب میشو در شمالشرق روستای هریس سنگ های دگرگونه پرکامبرین را بر روی نهشته های فلیش گونه کرتاسه رانده است. جنبش جوان این گسله را می توان بصورت بریدگی در نهشته های کواترنری حوالی روستاهای هارونیه و سفید کمر مشاهده نمود. گسله از نوع لرزه زا است و رومرکز زمین لرزه های متعددی که در سه دهه اخیر با بزرگای 3.8 تا 4.7 در این ناحیه روی داده اند، در فرا دیواره این گسله قرار داشته و می توانند گواه جنبش این گسله باشند، از آن جمله می توان زمین لرزه 19 نوامبر 1975 میلادی (بزرگای حجمی 3.8)، و زمین لرزه 10 اکتبر 1980 میلادی (بزرگای 4.7) را نام برد.

گسله وارکش[13]

به طول 36 کیلومتر با راستای خمدار شمالغرب جنوب شرق با شیب بسوی شمالشرق در شمالغرب شهرستان سهند قرار دارد. این گسله از میان سنگ های بازیک و اولترا بازیک با تناوبی از شیل و سنگ ماسه و نیز مارن های سبز و خاکستری کرتاسه بالایی می گذرد.

 

---

 

پی نوشت ها : 

[1] Avarcin Fault

[2] Buket Fault

[3] Bashkandi Fault

[4] Benarvan Fault

[5] Tasuj Fault

[6] Tabriz Fault

[7] Bozqush Fault

[8] Khanbaghi Fault

[9] Shiramin Fault

[10] Shahuni Fault

[11] Sufian Fault

[12] South of Mishu Fault

[13] Varkash Fault