تاریخچه موزه در جهان و ایران

ریشه واژه موزه از لغت یونانی موزین Mousein به معنای مقر زندگی موز الهه هنر و صنایع در اساطیر یونان باستان اقتباس شده است و در زبان انگلیسی تلفظ میوزیوم Museum و در زبان فرانسه موزه Musee را بخود گرفته است.

در حوالی دهه 1290 هجری قمری تلفظ فرانسه موزه به زبان فارسی نیز راه یافت. پیشینه این امر باز می گردد به سفرهای ناصرالدین شاه قاجار به اروپا و دیدن موزه های آن دیار و تصمیم او به ایجاد مشابه آن در ارگ سلطنتی تهران و انتخاب نام موزه برای آن.

پس از اولين سفر ناصرالدين شاه به اروپا در سال1290 هـ.ق و ديدن موزه‌ها و گالري‌هاي بزرگ کشورهاي غربي، وي تصميم گرفت که موزه‌اي شبيه به موزه‌هاي اروپا در ارگ ايجاد کند. بدين‌منظور عمارت خروجي را تخريب و در عوض در سمت شمال غربي و در جوار تالار عاج، بناهاي کاخ گلستان جديد، يعني سرسرا و تالار آيينه گلستان و اتاق موزه بنيان نهاده شد.

از آن دوران تاکنون هزاران موزه در جهان و متجاوز از یکصد موزه در ایران عهده دار اشاعه فرهنگ جوامع مختلف می باشند.

ایکوم شورای بین المللی موزه وابسته به سازمان فرهنگی، علمی و تربیتی سازمان ملل متحد یونسکو در بند3 و 4 اساسنامه خود که جامعترین تعریف موزه است، چنین می گوید : ” موزه موسسه ای است دائمی و بدون هدف مادی که درهای آن به روی همگان گشوده است و در خدمت جامعه و پیشرفت آن فعالیت می کند. هدف موزه ها تحقیق در آثار و شواهد برجای مانده انسان و محیط زیست او، گردآوری، حفظ و بهره وری معنوی و ایجاد ارتباط بین این آثار، بویژه به نمایش گذاردن آنها به منظور بررسی و بهره وری معنوی است”.

تاریخچه موزه در جهان :

مجموعه سازی برای انسان امری فطری است و ذوق و سلیقه در گردآوری آن بی شک همواره همراه او بوده است. در دوران نوسنگی، انسان مجموعه هایی از صدف، گوش ماهی، سنگریزه، و استخوان جانوران را گردآوری نموده و از انها برای تزئینات استفاده می نمود. در مراحل بعدی تمدن، این مجموعه ها بیانگر شیوه های اعتقادی و آیینی اقوام مختلف گردید. مجموعه های تزئینی و تجملی که خصوصا در قبرستان های تمدن های باستان بین النهرین و فلات ایران یافت شد اعتقاد به زندگی پس از مرگ را نشان می داد. در عهد باستان اشیا گرانبها و نفیس که کلا جنبه نذری داشت برای برآوردن نیازها در درون زیارتگاهها و معابد گردآوری می شد. این امر در تمام جوامع و تمدن های باستانی فراوان یافت می شود. در جامعه امروزی ما موزه نمایانگر نهادی شدن این گرایش همگانی به گردآوری است.

در پایان سده چهارم و آغاز سده سوم پیش از میلاد مسیح، که مصر پایگاه فرهنگ و هنر یونان گردید، بطلمیوس اول(1) از سرداران اسکندر مقدونی (321- 283 ق.م.) به اعتلای فرهنگ و هنر یونان همت گماشت و توجه برجسته ترین دانشمندان یونان، آسیای صغیر و پاره ای از کشورهای دور و نزدیک به مصر جلب شد. بطلمیوس در کنار کاخ مسکونی خود در شهر اسکندریه جایی را با نام موزه مشتمل بر یک دانشگاه بزرگ، کتابخانه، آزمایشگاه، رصدخانه و باغ گیاهان و جانوران تاسیس کرد، ولی پس از بطلمیوس این فکر دنبال نشد و از این موزه اشاره هایی در کتاب ها باقی مانده است. افراد عادی یونان هرچند که خود اشیا هنری گرانقیمت را جمع آوری نمی کردند، موقعیت دیدن آنها را داشتند، زیرا در پرستشگاههای یونان اشیا نفیسی به جهت ارزش معنوی آنها گردآوری می شد و مردمی که برای نیایش به این اماکن می رفتند از دیدن آنها بهره مند می شدند. گرچه بنابر روایات ایلیاد(2) حماسه معروف یونان، در یونان باستان نجبا و اشراف مجموعه های خصوصی گردآوری می کردند.

استفاده از آثار هنری در روم باستان به نحو دیگری بود. سرداران رومی نخبه غنایمی را که طی جنگها به دست می آوردند، در شهر رُم در پارک ها و حمام ها و سایر اماکن عمومی به نمایش می گذاردند و عامه مردم میتوانستند از آنها دیدن کنند.

در قرون وسطی (500 الی 1450 میلادی) در غرب و شرق به علت فقدان نظام مالی و بانکی صحیح، ثروتمند بودن با مالکیت اشیا گرانقیمت و ممتاز مترادف بود، زیرا ثروتمندان و صاحبان سرمایه ها با خرید و گردآوری آثار هنری و نایاب نقدینه های خود را از خطرهای متعدد نجات می دادند. علاوه بر آن، اماکن مذهبی نیز در مشرق زمین و بخصوص کلیساهای مسیحی در مغرب زمین دارای انواع مختلف اشیا نادر از قبیل جواهرات و زیورها، سلاحههای جنگی مزین به سنگهای گرانبها و پارچه های نفیس بودند. ثروت کلیساها از نظر اشیا قیمتی بی حساب بود و کلیساها از اندوخته های خود مراقبت کامل می کردند و مجموعه ها فقط در موقعیت های استثنایی به تماشا گذاشته می شد.

در دوره رنسانس ( از قرن 14 الی 16 میلادی) به سبب دگرگونیهای اساسی و تحولات فکری که در جوامع اروپایی پدید آمد، صاحبان مجموعه ها دیگر به مجموعه خود فقط به چشم سرمایه مالی نگاه نمی کردند، بلکه به ارزش هنری و فرهنگی آنها نیز پی بردند و بدین جهت مجموعه ها از مخفیگاهها در آمده، به درون تالار نمایش منتقل شدند، در این هنگام داشتن مجموعه ای از اشیا هنری نتنها علامت ثروت بلکه نشاندهنده علاقه صاحبان آنها به هنر و فرهنگ نیز بود. حتی دانشمندان و علاقمندان به آثار هنری عده ای را برای گردآوری آثار نخبه به نقاط مختلف جهان نیز می فرستادند. آنان با فزونی یافتن تعداد اشیا مجموعه ها، از کارشناسان و افرادی که اطلاعاتی در زمینه های مختلف فرهنگی داشتند دعوت می کردند تا اشیا را مطالعه کنند و مقالاتی درباره آنها بنویسند. برای نمایش آثار هنری حجیم خود مانند مجسمه و تابلو های بزرگ نقاشی، اتاق هایی نورگیر با طول زیاد و عرض کم می ساختند و آن را گالری می نامیدند. برخی از مجموعه داران نیز با الهام از الهه موز گالریهای خود را موزه نامیدند. از آن پس واژه موزه در دوره رنسانس درباره مجموعه های هنری متداول گشت. از ویژگی های این موزه های اشرافی یکی این بود که محل گردآوری اشیا بودند و دیگر اینکه بازدیدکنندگان آنها تعدادی معدود و منحصر به گروههای خاص بودند.

اولین مجموعه شخصی دنیا در سال ۱۶۸۳ میلادی در آکسفورد انگلستان با نام موزه “آشمولین” به صورت عمومی در آمد.

انواع موزه ها

موزه ها را به شكلهای گوناگون طبقه بندی كرده اند:

موزه های تاریخ و باستان شناسی

موزه های فضای باز

موزه های مردم شناسی

كاخ موزه ها

موزه های علوم و تاریخ طبیعی

موزه های منطقه ای (محلی)

موزه های سیار (گردشی)

پارك موزه ها

موزه های سلاح (نظامی)

موزه های اندیشمندان  (خانه هنرمندان)

پی نوشت ها :

1- بطلمیوس اول یا Ptolemy I فرمانروای یونانی مصر که در سال 367 – 285 ق.م. حکومت می کرد.

2- Iliade مجموعه اشعار حماسی یونان منسوب به هومر شاعر حماسه سرای یونان در سده هفتم ق.م.