سکه های پارتی (اشکانیان)

سکه های اشکانیان گویای واقعیت های تاریخی هستند، که مربوط به دوران 500 حکومتی است که تا همین صد سال پیش به دلیل تخریب های دوران ساسانی اطلاعاتی چندانی در مورد آنها وجود نداشته است.

 

 

مشخصات کلی سکه های اشکانی[1]

مبنای پول نقره اشکانی درهم نامیده می شد که تقسیمات کوچکتر آن اُبول و بزرگتر چهار درهم بود. واحد سکه های برنز نیز کالکوی نامیده می شد. بر روی سکه ها تصویر واقعی فرمانروای اشکانی در حالیکه به سمت چپ می نگرد نقش گردیده است. اما بندرت سکه هایی از شاهان اشکانی بدست آمده که در آنها شاه به سمت راست نیز می نگرد. مانند سکه های ارشک اول و بعضی سکه های مرداد اول و فرهاد دوم و مهرداد دوم. گاهی نیز چهره شهریار اشکانی بصورت تمام رخ در روی سکه نقش گردیده است. مانند بعضی از سکه های مهرداد سوم، اردوان سوم، ونن دوم، بلاش چهارم. در سکه های فرهاد پنجم تصویر فرمانروا در روی سکه و ملکه موزا در پشت سکه دیده می شود. بر روی سکه اُرد اول، پاکُر اول، فرهاد چهارم و فرهاد پنجم، نیکه الهه پیروزی حلقه شهریاری را در دست دارد، و آنرا روی سر نگاهداشته است. تاجهای شاهان اشکانی مرصع و مجلل هستند و برخی از آنان مانند مهرداد دوم دارای دو تاج متفاوت هستند. گاهی نیز بجای تاج از نشانه شهریاری استفاده می کردند که مرکب از حلقه ای مزین و نواری مواج بود که در پشت سر گره می خورد. بر رویسکه های ارد اول و فرهاد چهارم و ونن دوم ماه و خورشید نقش بسته، اما معنی و مفهوم آن بدرستی آشکار نیست. بعضی از محققان این علایم را نماد آناهیتا و میترا نامیده اند.

 

نقوش سکه های پارتی

سکه های پارتی از لحاظ نقش متنوع می باشند و با مطالعه دقیق از تصاویر سکه ها می توان به درستی از چهره واقعی شهریاران پارت، وضع لباس، طرز آرایش مو، ریش و وسایل زینتی که به کار می بردند، اطلاع حاصل کرد. تصویر فرمانروایان پارتی بر روی این سکه ها در ردیف شاهکارهای هنری ایران محسوب می شود. طی دوران پنج قرن شاهنشاهی پارت ها از هر یک از شهریاران، سکه موجود است، حتی آنهایی که دوران کوتاهی سلطنت نموده اند، مانند هیمر (127 ق.م.)[2]، پاکر اول (38 ق.م.)[3]، تیرداد دوم (27 ق.م.)[4]، اُرد دوم ( 6 میلادی)[5]، مهرداد (49 میلادی)[6] و آرتاباذ (227 میلادی). شاهنشاهانی که دوران سلطنت آنان دراز مدت بوده است، در تصاویر آنها بر سکه تغییراتی که بر اثر گذشت زمان در چهره و قیافه، حتی آرایش ریش و موی آنان پدیدار شده، بخوبی مشاهده می شود. مهرداد اول (138 – 171 ق.م.) در حدود سی و سه سال سلطنت کرده است. تصاویر منقوش بر سکه های متعدد وی سنین مختلف او را نشان می دهد.

 تصویر ارشک اولین فرمانروای پارتی در حالی که بر روی تخت یا سنگ مخروطی شکلی جلوس نموده و کمانی در دست دارد زینت بخش پشت درهم ها که از رایجترین سکه های آن دوران بودند، است.

اشکانیان به علت علاقه خاص به بنیان گذار سلسله در مدت نزدیک به پنج قرن تصویر او را بر پشت درهم ها نقش می نمودند، اما در پشت سکه های چهار درهمی تصویر فرمانروایان با الهه های یونانی در آنجا حاکم بود. بر پشت سکه های برنزی نیز مظاهر مذهبی ایرانی و یونانی به چشم می خورد. این سکه ها اغلب در بین اقشار مختلف مردم کاربرد داشته، از لحاظ تصاویر و مضامین بسیار متنوع تر از سکه های نقره هستند و به علت آزاد اندیشی پارتیان، آثاری از عقاید و باورهای مذهبی رایج در حکومت و سرزمین آنان بر سکه ها انتقال یافته است.

 با توجه به نقش سکه های مهرداد دوم (88 – 123 ق.م.) می توان بوضوح تغییراتی را که با گذشت سالها در قیافه و چهره وی روی داده است تمیز داد، مسئله خمیدگی بسیار بینی، خستگی چهره، وضع ریش که در دوران کهولت بلندتر شده و تا روی سینه وی آمده است.

بر سکه های متنوع فرهاد سوم (57 – 70 ق.م.)، ارد اول (38 – 57 ق.م.) و فرهاد چهارم (3 – 38 ق.م.) و دیگر شاهان پارت که سالیان دراز بر ایران زمین سلطنت نموده اند، آثار جوانی یا کهولت پدیدار است.

درباره زیبایی تیرداد اول که مورخان وصف او را آورده اند، نقش تصویر بر سکه ها نیز شاهد معتبری است و گفته آنان را تائید می کند. در تصویر روی سکه، تیرداد جوان، دارای صورت متناسب و چشمان درخشان و گیرایی است. در مورد پاکر دوم (78 – 82 میلادی)، اگر مورخان در مورد قیافه وی مطلبی ایراد نکرده اند و او را مردی که به آباد کردن شهرها توجه داشته است، معرفی نموده اند، اما سکه های متنوع پاکر دوم معرف کمال برازندگی و زیبایی اوست. پاکر صورتی گرد، دهانی کوچک، چشمانی گیرا و دماغی خوش طرح و گردنی بلند داشته است. روی گردن او آمده است و دومی پاکر با سبیل بلند و ریش کوتاه است.

بر گردن پاکر سه ردیف گردنبند حلقه مانند است. یقه و حاشیه لباس مقابل سینه زردوزی شده و دُر و گوهر در آن تعبیه شده است[7].

شاهان پارت به آرایش مو و ریش توجه زیادی داشته اند و هز یک به سلیقه خاصی، مو و ریش خود را آرایش می کردند[8].

به کمک نقوش سکه ها می توان به طرز آرایش مخصوص هر یک از آنان آشنایی پیدا کرد. بر گردن تمام شاهان گردنبند حلقه ای یا مروارید از یک تا چهار ردیف آویخته شده و بر بعضی از گردنبندها قطعه مدالی به شکل گل جواهرنشان یا شاهین نصب است[9].

از اوایل قرن اول میلادی در نقش سکه ها، آن ظرافت و دقت سابق دیده نمی شود. بی شک این بی توجهی از طرف دستگاه ضرابخانه های کشور و حکاکان، نمونه بارزی از بی انضباطی سازمان ها و سیر نزولی و انحطاطی است که در اثر اغتشاشات داخلی، نزاع بین شاهزادگان برای کسب قدرت و جنگهای مداوم ایران و روم، در تمام شئون کشور روی داده است. مع هذا در طرح تصاویر، صفات مشخصه قیافه ها منعکس است. 

 

 

نمادهای یونانی در سکه های اشکانی

بر پشت سکه ها القاب و عناوین پادشاهان بصورت عادل، نیکوکار، دوستدار پدر، دوستدار برادر، دوستدار یونان[10] و غیره …. دیده می شود. نوشته پشت سکه ها به یونانی است. اما در اواخر این دوره بر سکه چند تن از شاهان اشکانی نوشته هایی با خط پهلوی نیز دیده می شود. از جمله از زمان بلاش اول نام اختصاری فرمانروا در پشت سر او به خط پهلوی اشکانی نقر گردیده است.

 

 

تاریخ سکه ها

سکه های چهاردرهمی دارای سال و تاریخ ضرب سکه هستند. برای اولین بار تاریخگذاری بر روی سکه، در زمان مهرداد اول متداول گردید. و از زمان فرهاد چهارم بر روی بیشتر سکه ها تاریخ ضرب سکه نوشته شده نام ماهها نیز به اختصار بر روی بعضی از سکه ها دیده می شود. تاریخ ها اغلب به سال سلوکی است. اما گاهی تاریخ اشکانی نیز ضرب گردیده است.

 

 

جنس سکه ها و اوزان آنها

سکه های اشکانی از جنس نقره و برنز هستند. و بجز یک مورد استثنایی سکه طلا[11] دیده نشده است. بعبارت دیگر سکه های طلا ضرب ننموده اند. سکه نقره درهم نامیده می شد که واحد بزرگتر آن چهار درهم و واحد کوچکتر آن سه اُبول، دواُبول، و اُبول بودند. وزن چهاردرهم ها در اوایل 16.5 گرم بودند اما بتدریج از وزن آنها کاسته شد بطوریکه در اواخر حکومت اشکانیان وزن آنها به حدود 13 گرم و حتی کمتر رسید تا جائیکه برخی از محققان آنها را به اشتباه سه درهمی نامیدند. عیار چهار درهم ها در ابتدا خوب بود اما در اواخر به دلیل ضعف حکومت بتدریج به پستی و ناخالصی گرایید. وزن درهم حدود 4 گرم بود که در اواخر به 3.6 کاهش پیدا کرد. وزن هر اُبول تقریبا یک ششم درهم بود. ابول ها در اوایل حکومت اشکانیان ضرب می شدند و آخرین آنها مربوط به دوران ارد اول (57 – 37 ق.م.) است.

واحد سکه های برنزی نیز کالکوی است که براساس اوزان یونانی بوده بطور متوسط 2 گرم وزن داشتند و هر 8 کالکوی برابر یک ابول ارزش داشت.

---

 پی نوشت ها : 

[1] منبع مطالب ذیل برای ارجاع و استفاده دانشجویان و محققین :

الف- کتاب : تاریخ سکه، تالیف ملکزاده بیانی، جلد 2، انتشارات دانشگاه تهران، 1381 : 38 – 40

ب- کتاب : سکه های ایران، تالیف : علی اکبر سرفراز – فریدون آورزمانی، انتشارات سمت، 1380 : 28 – 30

[2] هیمر از طرف فرهاد دوم به فرمانروایی بابل منصوب شد. ولی پس از توفیق در جنگ با شاه محلی خاراسن خود را شاه خواند و پس از چند ماه سلطنت با روی کار آمدن اردوان دوم دست هیمر از شهریاری کوتاه گردید.

[3] ارد اول در اواخر دوران شهریاری پاکر را در سلطنت شریک کرد.

[4] تیرداد دوم در دوره سلطنت فرهاد چهارم قیام کرد و خود را شاه خواند، ولی فرهاد چهارم او را از کشور راند.

[5] ارد دوم پس از فرهاد پنجم به سلطنت رسید، اما پس از چند ماه شهریاری در شکار کشته شد.

[6] پسر ونون از اختلاف بین وردان و گودرز برای شاهی استفاده کرد و خود با کمک خاندان کارن خود را شاه خواند، ولی پس از نبردها و کشته شدن کارن دستگیر گردید.

[7] نیم تنه پاکر بر چهاردرهمی ها از روبروست و حاشیه پهن لباس وی با طرح مارپیچی زردوزی شده است و شرابه لبه حاشیه بر روی شانه و سینه قرار دارد.

[8] معمولا موهای شاهان پارت دارای سه یا چهار تاب است که از زیر تاج تا روی گردن را گرفته است. بر سکه خسرو (106 – 130 ق.م.) و بلاش چهارم (191 – 208 ق.م.) موها حلقه وار و دسته شده بر بالای سر و روی گوش قرار دارد.

[9] در وسط گردنبند چهار حلقه ای بلاش اول، مدال زرین چهار گوشی است که وسط آن قطعه گوهری قرار دارد. بر گردنبند ارد اول (چهار درهمی) و بعضی از چهاردرهمی های فرهاد چهارم شاهین جواهرنشانی نصب است.

[10]فیل هِلِن

[11] در سال 1359 هجری شمسی برابر با 1980 میلادی مجموعه ای از سکه های طلای اشکانی در یک کاوش غیر علمی در ارمنستان کشف گردید. همه سکه ها متعلق به ونن اول (8 – 11 میلادی) و ضرب ری بودند. این سکه ها براساس واحد سکه های طلای رومی ضرب شده، تقریبا تمام کارشناسان اصالت آنها را تائید نموده اند. این گنجینه بسیار عجیب است اما موجودیت آن به اذعان کارشناسان قابل توجیه است. ونن برای پرداخت حقوق مزدوران رومی احتمالا با کمبود سکه طلای رومی مواجه گردیده و ناگزیر شده است تا مشابه آن سکه ها را با تصویر خود ضرب نموده و دستمزد سربازان مزدور را بپردازد.