پارچه، نساجی و پوشاک در بین النهرین باستان

یکی از مسائلی که می تواند در هویت هر فرهنگ نقش ویرانگر یا سامان بخش داشته باشد، لباس یا پوشاک آن فرهنگ است. متاسفانه آنگونه که باید این اهمیت بخوبی شناخته نشده است و بسیاری از محققین در پژوهش های خود توجه چندانی به نوع پوشش تمدن های باستانی نمی کنند.

صنعت نساجی و تولید پوشاک در بین النهرین

در دوران های اولیه در بین النهرین معمولا لباس ها و پارچه هایی را که برای اجرای نمایشهای زورآزمایی یا شرکت در مراسم زیارتگاهها می پوشیدند، پس از مصرف، نگهداری نمی کردند و دور می انداختند. به همین دلیل، از پارچه های دوره اولیه اطلاعات چندانی در دست نیست.

مهمترین و اصلی ترین مواد خام مصرفی برای تولید پوشاک، در بین النهرین، پشم است. در میان کتیبه های تاریخی این سرزمین به نمونه هایی برمی خوریم که در آنها از منسوجات گوناگونی با کیفیت های کاملا متفاوت صحبت شده است، این از جنس های ارزان قیمت برای نوکران و غلامان تا جنس های گرانقیمت برای خانواده های سلطنتی و درباریان از نقش برجسته های برجای مانده می توان دریافت که لباس های پادشاهان و درباریان با نقوش برودری دورزی شده بسیاری تزئین می شدند. لباس آنان، خصوصا در ابتدای تاریخ، بیشتر، از پشم تهیه می شد. نوع پشمی که اغلب برای منسوجات بکار برده می شد، از پشم گوسفند بود. اما روش تهیه آن با روش های امروزی (یعنی چیدن پشم گوسفند با قیچی) تفاوت داشت. گرچه، ممکن است مشابه این روش نیز بکار می رفته است، اما در عهد باستان دو روش دیگر نیز وجود داشت. یک روش که به آن روپفو[1] گفته می شود که مانند کندن پَر مرغ بود و روش دیگر در زمان آبستنی گوسفند انجام می شد که با قرار دادن دام در جریان شدید رودخانه، پشمهای اضافی کنده می شد و پشمهای شناور بر آب را جمع آوری می کردند. هنوز اثبات نشده است که آیا روش اخیر در بین النهرین نیز بکار می رفته است یا خیر؟ اما در هر حال بعنوان یک احتمال قابل بررسی است.

درباره صنعت نساجی سومریان که اساس آن پشم ریسی و پشم بافی است روایات کتبی دقیقی به دست ما رسیده است و بطور تخمینی یک ششم لوحه های خشتی سومری که در شهر نیپور[2] پیدا شده، درباره همین روشهاست. کارشناسان شاخه های مختلف نساجی توانسته اند اطلاعات ارزشمندی از این لوحه های خشتی درباره ریسندگی، رنگرزی، سفیدکنندگی و بافندگی به دست آورند. همچنین، اطلاعاتی نیز درباره چگونگی تهیه و مصرف پارچه های کتانی و پنبه ای یافت شده است. اما در اینگونه پارچه ها کمتر از پشم استفاده می شده است. البته این نسبت با توجه به وضعیت جغرافیایی و اقلیمی بین النهرین، طبیعی بنظر می آید.

همزمان با پیشرفت فرایند بافت پشم، استفاده از لباسهایی با پارچه ضخیم و پُر تزئین که در میان سومریان رواج یافته بود، در بابل و آشور نیز کاملتر شد.در لوحه هایی که اصطلاحا کاپادوکیه ای گفته می شوند. بکرات از پارچه ها لباسهای پشمی نام برده شده است. و این صنعت چنان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده است که در بابل، اصنافی برای بافندگان پشم و در درجه دوم برای بافندگان کتان – که مقدار زیادی پارچه تولید می کردند – تشکیل شده بود. با تاسف باید گفت که براثر رطوبت خاک بین النهرین که در مقایسه با خاک مصر خیلی بیشتر است. هیچ نمونه سالمی از این منسوجات باقی نمانده است.

یکی از انواع پارچه یا لباس پشمی که در بین النهرین معروف و متداول بود کُنَکِس[3] بوده است. این اصطلاح، در ابتدا برای طرح خاصی از لباس بکار می رفت،  این نوع پوشش از هزاره سوم ق.م. باب شد. از 2700 ق.م. تا قرن چهارم ق.م. پوست گوسفند که برای دامن ها و لباسهای بلند مورد استفاده قرار می گرفت، کنار گذاشته شد و جای خود را به کنکس داد، پارچه ای که مشابه پوست بز و موی گاو وحشی بود، ولی هنوز دنباله های کوتاه لباس ها از پوست معمولی یا پوست گوسفند ساخته می شد. در قرن پنجم ق.م. یک نوع پارچه سنگین و ضخیم که از اتصال مقادیر زیادی پشم یا مو تهیه می شد، مورد استفاده قرار گرفت. این جنس در پوشش های سبک پارسی بسیار رایج بود. بعدها اصطلاح کنکس ضمن آنکه همچنان معنای اصلی خود (پوست) را حفظ کرده بود – به اشتباه برای هر نوع پارچه چه خشن و چه ظریف یا بافته (گیس) بکار گرفته شد. استفاده از پارچه برای تهیه ردا با روندی آرام و تدریجی صورت گرفت.

پارچه کنکس که در عصر حاضر هنوز توسط برخی از مردمان آسیای صغیر ساکن در مناطق تولید می شود و عمدتا بسیار زیاد مصرف می گردیده است. و بعدها فقط برای پوشاک نمادین خدایان و الهگان مانند خدای شمش در لوحه حمورابی استفاده می شد. یک نوع پارچه دیگری که در دو مجسمه متعلق به دوره جمدت نصر[4] و اواخر اوروک دیده شده پارچه ای لطیف است. این پارچه گاه دارای حاشیه ای شرابه دار و گاه بی حاشیه و گاه نیز با نقوش لوزی و شطرنجی تزئین شده بود : این پارچه را کاملا می بافتند ( برخلاف کنکس که از کنار هم قرار دادن ردیف های پشم و موی حیوانات درست می شد) بین النهرینی ها پارچه را بر روی دستگاههای عمودی و در قطعات مستطیلی می بافتند که بعدها به طُرُق مختلف به دور بدن پیچیده می شد.

در تصاویر ارائه شده بر نقش برجسته ها اجناس فینیقی بنفش رنگ با ارزش و پارچه های برودری دوزی شده قابل تشخیص است و از سلیقه پرتجمل بین النهرینی ها در پوشاک و زیورآلاتشان حکایت می کند. از آثار یافته شده بنظر می رسد طرح پارچه ها از تنوع زیادی برخوردار بوده است : معمول ترین طرح شامل دایره های ساده یا گل رُز (روزت)[5] بود که اطراف آن با حاشیه ای تزئینی محاط می شد و احتمالا برای رداهای سلطنتی یا آیین مذهبی بکار می رفت. عدم تقارن نقشمایه های تزئینی نشان دهنده روشی است که هنگام دوخت بکار گرفته می شده است. این نقوش بطور جداگانه برودری دوزی شده و سپس با تکه دوزی[6] روی زمینه اصلی وصل می شد. در حالی که در برخی نمونه های یاد شده در مقبره توتانخامون[7] یا توت – آنخ – آمون نقوش تزئینی در متن پارچه بافته شده است.

درباره وضعیت تولید پوشاک بین النهرینی ها در دوره آشوری، تنها می توان براساس آثار سرامیکی بدست آمده قضاوت کرد. آنچه این سرامیک ها ارائه می دهند نشان دهنده لباس هایی است گرانقیمت با رنگ آمیزی تجملی : یک چینی زینتی، نقشی از پوشش هایی را نشان می دهد که رنگ آنها سبز بوده و حاشیه های قرمز وزرد داشته است. و با شرابه هایی از همین دو رنگ و از میان سایه های مختلف رنگ قرمز، قرمز کمرنگ[8] از سایر سایه های آن بیشتر استفاده شده است. اما در بعضی موارد بافته های پشمی در رنگ های آبی، قرمز، قهوه ای و بنفش پررنگ و پوشاکی به رنگهای بنفش – آبی و قرمز پررنگ نیز تصویر شده است.

پی نوشتها : 

[1] Rupfeu

[2] Nippur

[3] کوناکه Kaunakes

[4] Jamdat Naser

[5] Rosette

[6] Applique

[7] Tut – Ankh – Amun

[8] Tint

منابع :

کتاب : پوشاک بین النهرین و مصر باستان – تالیف : آزیتا مصباح، انتشارات توس، 1384 : 36 – 38