بافت شهری تاریخی

عدم توجه به گذشته شهرها و روند شـكل گيـري و توسعه تاريخي آنها، سبب شده تا توسعه امروزين آنهـا بــه گونــه اي نامتناســب بــا شــكل و هنجارهــاي شــهر تاريخي صورت بگيرد. این در حالیست که بافتهای قدیمی شهر آثار گرانبهایی هستند که بیانگر فرهنگ، اصول معماری و شهرسازی و به طور کلی ایدوئولوژی حاکم بر ادوار مختلف است.

نیازهای جامعه ی معاصر امروز و به طور اخص مردم تفاوت زیادی کرده است و با این تغییر در نیازها، فعالیتها و کالبد و فرم شهرها نیز تغییر کرده است. بافت قدیمی شهرها معمولا فضاهایی مانند حمامهای عمومی، کاروانسراها و غیره دارند که متأسفانه امروزه کاربردی ندارند و در متن شهر به صورت خاموش به حیات خویش ادامه میدهند. 

با توجه به تعاریف گوناگون ارائه شده در رابطه با بافتهای شهری، به اجزا و عناصر متنوعی نیز به عنوان ارکان این بافتها اشاره شده است. اما میتوان یکی از مهمترین عناصر کالبدی بافتهای تاریخی و کهن شهرها را بازار و راسته های اصلی و فرعی عنوان کرد، که به همراه مسجد جامع، ارگ، کاروانسراها، گرمابه ها، مدارس، مکاتب، آبانبار و.. ساختار اصلی و استخوانبندی شهر را تشکیل میدهد. مهمترین عنصر مؤلفه ی ارتباطی در بافتهای تاریخی »گذر« بوده است که به فراخور شکلگیری تاریخی و عملکردهای گذشته با در نظر داشتن مقیاس انسانی و به صورت ارگانیک شکل گرفته است. شبکه ی
گذربندی بافتهای ارزشمند تاریخی، با کوچه و خیابانهای بافتهای شهری متأخر دو تفاوت ویژه دارد:

1. عرض کم که در طول گذر ثابت نیست و به سبب رویدادهای فضایی (چهارسو، تقاطع و…) یا کارکردی (جلوخان مسجد، مدرسه و…) تغییر میکند و بر جذابیت کالبدی گذر میافزاید.
2. پیچ و خم بسیار که از تاب بافت و خصلت ارگانیک آن ناشی میشود و حرکت در امتداد گذر یا تنوع دید و منظر همراه است.

اصول و منشورهاي ارائـه شــده در خصــوص طراحــي معمــاري در بافتهاي تاريخي
با نگاهي به جنبشهاي صورت گرفته در خصوص حفاظـت ميـراث در طـول۵۰ سـال گذشـته، نخسـتين نتيجه اي كه حاصل مي شـود، ايـن اسـت كـه بـه طـور كلّي در طول هر يك دهه، كميته بين المللي حفاظـت روي يافتن راه حلي براي يك و يـا دو چـالش مهـم و اصلي تمركـز داشـته، در حـالي كـه ممـانعتي بـا سـاير موضــوعات مهمــي كــه مشــخص كننــده يــك دوره ماندگار هستند، ندارد.
از جمله، دهه ۱۹۶۰ به نام دهـه اجمـاع نظريـه هـاي ســاختماني خوانــده مــيشــود. دهــه ۱۹۷۰ ،دهــه فهرست بندي ميراث است، دهه ۱۹۸۰ دهـه مـديريت  محوطه ها بود؛ و دهه ۱۹۹۰ به عنـوان دهـه پـذيرش و تعريف مقوله ميراث نو بـود، ماننـد : چشـم انـدازهاي محوطه هاي مقدس فرهنگي، زيستگاههاي بـومي،
كـه اينهـا اشـتياق محافـل و منـاظره هـاي جهـاني را در خصـوص تعريـف معنـا و مفهـوم اصـالت برانگيخـت .
نتايج به دست آمـده در طـي دهـه ۱۹۹۰ ،راه را بـراي دســتيابي بــه ارزشهــاي فرهنگــي مــادي و غيرمــادي ويژگيهاي كالبـدي در يـك محوطـه بـاز كـرد و در طـول مـدت همـين دهـه سـبب شـد تـا كـاوش هـاي گســتردهاي در حــوزه حفاظــت از وجــوه نــاملموس ميراث ساخته شده(مصنوع) صورت گيـرد . 

احیای بافت شهری تاریخی

مفهوم احیای کامل در بافت های شهری تاریخی بعنوان فرایندی در جهت زنده نگهداشتن بافت در تمام ابعاد فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و …. است.

در فرایند احیای بافت های شهری تاریخی باید عوامل فرسودگی، ارزش های موجود در بافت و اجزای آن، پتانسیل های بافت و نیازهای کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و ….. مورد شناخت قرار گیرد.

مفهوم احیا[1]

احیا در جوامع صاحب فرهنگ و تاریخ، هنگامی مطرح می شود که کارکرد سنت، ناقص یا متوقف شده باشد. بعبارت دیگر، ضرورت روی آوردن به احیا بر این اساس است که سنت، وظیفه خود را انجام نمی دهد و کارکرد آن در جامعه دچار وقفه شده است و باید از طریق آگاهی برامکانات سرزمینی و نیازهای معاصر جامعه با برنامه ریزی همه جانبه فقدان کارکرد سنت را جبران کرد.

معانی گوناگونی برای احیا ارائه شده است. بطور مثال احیای شهری، به مفهوم تجدید حیات یا باززنده سازی بخش هایی از نواحی شهری دانسته شده که فاقد استاندارد عمومی رایج هستند. اصطلاح احیای شهری بوسیله ویکسر[2] و هویت[3] بعنوان یک برنامه طراحی شده برای دستیابی به اهدافی چون بهسازی یک ناحیه بوسیله رساندن ساختمان های موجود به یک استاندارد قابل قبول، نگهداری بوسیله ساختمان های دارای ارزش نگهداری و تخریب ساختمان هایی که فرسوده شده اند، ارائه شده است.

از منظری دیگر احیا را می توان به معنای اقداماتی منبی بر برنامه ریزی دانست که برای بهبود فعالیت های اقتصادی، اجتماعی منطقه ای که عملکرد اصلی خود را از دست داده، دست به توان بخشی اقتصادی و اعطای عملکرد هماهنگ با نیاز های روز می زند.

تلاش برای مقابله با فرسودگی، به منظور افزایش عمر مفید بناها را باید جزئی از روند احیا دانست. در این تلاش هدف رفع ناسازگاری میان فرسودگی ناشی از خدمات ارائه شده از سوی بافت و نیازهایی است که دیدگان امروزی مشاهده می کنند. منشا این ناسازگاری، بافت شهری (فیزیکی) و یا تغییر فعالیتهای (اقتصادی) در این بافت است.

احیای محله های تاریخی شهری، هم نوسازی بافت فیزیکی . هم استفاده اقتصادی فعال یا بهره برداری از بناها و فضاها را شامل می شود. هر یک از این اقدامات می تواند مقدمه دیگری باشد. بطور مثال اجرای یک طر زیباسازی فضاها یا احیای فیزیکی می تواند راهبردی کوتاه مدت برای محقق ساختن یک طرح احیای اقتصادی عمیق در دراز مدت باشد. در دراز مدت احیای اقتصادی امری است ضروری، زیرا این امر، بهره برداری ثمربخش از حوزه خصوصی است که هزینه نگهداری از حوزه عمومی را تامین می کند. در محله های تاریخی لزوم رعایت الزامات و شرایط گوناگون مربوط به حفاظت و احیا و نیز متوازن سازی توسعه اقتصادی در عین رعایت ملاحضات زیست محیطی، با دشواری های خاصی همراه است. همچنین برای تکمیل موفقیت آمیز احیا باید احیای اجتماعی هم صورت بگیرد زیرا قلمرو همگانی، ساختار فیزیکی و اجتماعی است. و فضاهای شهری با حضور مردم زنده شده و سرزندگی و پویایی خود را بدست می آورند. همچنین وجود مردم و تعاملات اجتماعی، خود راهی برای پایداری احیای صورت گرفته است.

پی نوشت ها :

[2]Revitalization

[3]Weixer

[4]Hoyt

منابع :

کتاب : احیای بافت شهری تاریخی (بارویکرد مشارکت)، تالیف : بهروز حناچی – محمود پورسراجیان، انتشارات دانشگاه تهران، 1391 : 6