هنر کتاب آرایی دوران اسلامی

در دوران شکوفایی تمدن اسلامی، با توجه به ارزش كتاب به ويژه قرآن، كار تزيين اوراق و جلد مورد توجه هنرمندان مسلمان قرار گرفت و حاشيه، صفحات، سرفصل ها و سرلوحه ها با استفاده از انواع اسليمي ها، نقوش هندسي و طرحها به صورتي زيبا تزيين ميشد. 

تذهیب و تشعیر :

این دو هنر، در هنر اسلامی جایگاه ویژه­ای دارند و در هنر کتابت با خط و هنر خوشنویسی در آمیخته شده­ اند.

جلد سازی :

در بررسی فن کتابت جلدسازی جایگاه ویژه ­ای دارد ساده ­ترین نوع جلد کتاب در دوره اسلامی چرم است که از پوست حیوانات تهیه می­شد پوست را روی چند طبقه کاغذ یا چوب می­کشیدند و آن جلد را کتابت می ­کردند. تا قرن سوم کتاب­هایی به رنگ طبیعی پوست و به رنگ زرد قهوه ­ای یا سیاه بود ولی از این قرن به بعد نقوش ساده ­ای روی آن نقش بست.

نکته : دو طرف چرم قابل استفاده برای نوشتن نیست یکطرف مرکب را پخش می­کند و فقط یکطرف مرکب را نگه می­دارد طرف داخل پوست که خوب پرداخت و دباغی و مهره کشی شده است مورد استفاده قرار می­گیرد.

 طریقه نقش ­اندازی روی پوست :

با قلم نقوش را روی سطح چرم فرو می­ کردند و بعد داخل فرورفتگی نقش ها را بارنگ سیاه و سفید و آب طلا پر می­ کردند با تکامل هنر جلد­سازی تا قرن 9 هجری بهترین و زیباترین انواع جلدها ساخته شد.

 جلد سوخته :

اولین جلدسازی جلدسوخته است در این روش روی جلد را با نقوش برجسته بسیار دقیق انداخته و گاه بصورت…… نقش ­های برجسته را رنگین کرده و        قسمت ­های فرورفته به رنگ طبیعی باقی می­مانند یا برعکس.

 جلد سوخته معرق :

چرم طبیعی را به شکل نقش و نگار بریده سپس روی کاغذ الوان یا مقوا می­ چسبانیدند.

 جلد ضربی :

در این روش نقوش در قالب ­های فلزی بر روی سطح چرم کوبیده می ­شد. یعنی نقش را بر روی چرم جا می ­انداختند سپس با انواع تکنیک ­ها آنرا رنگ می­ کردند گاهی فرورفتگی نقش را با آب طلا و رنگ­های مختلف تزئین می­کردند یا برعکس.

 جلد روغنی :

در قرن 9 و 10 اوج هنر خوشنویسی است و کتابت هم از رونق بیشتری برخوردار است هنرمندان جلدساز نوع دیگری را متداول کردند که تا زمان حاضر ادامه داشته است. این نوع جلد جلد روغنی است که به آن لابک سازی هم می­ گویند که همراه با قلمدان­ سازی دوره تکامل خود را طی کرد و در قرن 12 و 113 به اوج ترقی خود رسید.

طرز ساخت :

اغلب روی مقوا تخته یا چرم یک ماده شفاف مالیده سپس روی آنرا نقاشی می­کنند. و یا می نویسند و یا اینکه می ­نگارند. سپس روی تصویر را با ورقه ­های روغنی می ­پوشانند این ورقه­ ها چند لایه بتدریج قشر ضخیم تشکیل داده و در نتیجه تصاویر زیر لایه شفاف محفوظ باقی می ­ماند.

 

 تزئینات نسخ خطی :

 

 ترصیع :

نقوش منظم هندسی است که با خطوط مشکی و آبی تزئین شده و رنگ دیگری در آن بکار نرفته است ممکن است آب طلایی که در یک ترصیع بکار رفته باشد از یک رنگ بیشتر باشد.  یعنی برحسب آنکه طلا خالص باشد یا با مقداری از نقره و مس آمیخته شده باشد. رنگ آن سبز و زرد و سرخ و گونه ­های متفاوت است. ممکن است آب طلای بکار رفته ساده یا صیقلی باشد که در آن صورت به آن ….. اگر در نقوش ترصیع آب طلا بجز الوان دیگری چون شنگرف لاجور سفید آب و زعفران زنگار بکار رفته باشد و نقش رنگی شده باشد آنرا مرصع می گویند.

 تشعیر :

نوعی تذهیب ساده است که نقوش در آن درهم و ریز و بظاهر نامنظم هستن ولی با کمی دقت نقوش مرتب آن معلوم می­شود. تشعیر معمولا با آب طلا انجام می­شود. ولی گاهی بصورت انواع دیگری دیده می­شود.

 تحریر :

گاهی اطراف نقوش و کلمات عباراتی را که با آب طلا یا الوان دیگر چون شنگرف سفید آب می­اندازند که تحریر  می­گویند برای اینکه بهنر خوانده شود با مرکب مشکی و قلم بسیار باریک قلم­گیری شده است در کل این عمل را تحریر می­گویند.

 حل کاری :

طلاکاری روی جلد که بدون نوشته و بیشتر تصاویر جانوران و شاخ و برگ درخنتان و گل و بوته و پرندگان و حیوانات افسانه ­ای مانند اژدها و سیمرغ استفاده شده است این نوع تزئین بیشتر در حواشی مرقعات و صفحات و ابتدا و انتهای کتاب استفاده می­شود.

 افشان­گری :

در بعضی از نسخه­های قدیم خطی تمام مطالب روی صفحه متن بصورت افشان نوشته می­شد. گاهی  حاشیه­ها دارای تزئین افشان است و متن صفحات ساده و گاهی متن و حاشیه هردو. افشان ممکن است با آب طلا یا رنگ­های دیگری باشد. افشان دو نوع است :

1- گاهی ترکیب خرده طلایی مرغوب با الوان دیگر

2- گاهی طلای بسیار ریز (که در اینصورت آنرا افشان غبار می­گویند).

گاهی در متن و حاشیه کتاب­ها افشان درشت بصورت سیاه رنگ دیده می­شود این افشان نقره است که در مجاورت هوا بمرور سیاه شده است.

 عکاسی :

قبل از اختراع فن عکاسی در قدیم شیوه فن کتاب وجود داشت که به آن عکاسی می­گفتند این نوع تزئین برای حواشی کتاب­ها استفاده می­شد. و آن عبارتست از :

الگوهایی از جنس مقوا که از نقوش مختلف می­بریدند و آنرا روی صفحه مورد نظر قرار داده و رنگی می­کردند در نتیجه نقاطی که از مقوا خالی شده بود اثر رنگ باقی نمی­ماند. با این شیوه نقوش یکنواخت در صفحات مختلف حاصل می­شد این نقوش معمولا با آب طلا نقش می­شدند.

 قطاعی :

عبارتست از بریدن نقوش و کلمات و عباراتی با قلم تراش و قیچی از کاغذ و چسباندن آن بر روی کاغذ دیگر

 جدول :

خطوط یا خطی است که نوشته ­های صفحات را محصور می­کند جدول تزئینی کتاب معمولا از یک خط تجاوز نمی­کند و غالبا به رنگ­های مختلف است جدول از یک یا دو خط عریض و چند خط باریک تشکیل شده است ساده­ترین جدول یک خط عریض از آب طلاست که دو طرف آن با دو خط نازک رنگ مشکی و با کمی فاصله کشیده شده است جدول ممکن است از یک خط تجاوز کند و در یک صفحه دو یا سه جدول رسم شده باشد. در اینصورت خط جدول­ها غالبا با لاجورد و شنگرف بوده است و خط باریک طلا با مشکی همراه بوده است.

کمند :

بعضی از کتاب­ها با جدول تزئین شده و جدول دیگری با فاصله از جدول اصلی قرار  دارد که محیط برآن است و گاهی از دو خط باریک تشکیل شده که کمند نامیده می­شود اگر قرار باشد حاشیه ­نویسی صورت گیرد اغلب بین کمند و جدول اصلی کتاب صورت می­گیرد و گاهی ممکن است میان جدول و کمند با آب طلا پرشده باشد.

 شمسه :

پس از صفحات بدرقه کتاب، ابتدای کتاب معمولا در صفحه دست چپ کتاب که شروع می­شود مزین به شمسه است که به شکل دایره مذهب و مرصع است. و شعاع­هایی در اطراف آن وجود دارد این شعاع­های خارج شده نقش نمایشی از خورشید را نشان می­دهد در میان این شمسه ­ها غالبا نام کتاب نوشته شده است.

 ترنج :

بعضی از نسخ خطی در پشت صفحه اول یک نقش ترنج مزین دارند و غالبا در حواشی آن فهرست مطالب کتابت شده است اغلب نقش ترنج­ ها مزین به تذهیب و ترصیع است.

 سرترنج :

دو ترنج کوچک در بالا و پایین که ترنج به آنها متصل است.

 نیم ترنج :

دو ترنج نیمه که بالا و پایین صفحه که ترنج و سرترنج است مجزای آنها نقش شده و معمولا نسخه ­های خطی ممکن است فقط ترنج و سرترنج یا ترنج و سرترنج و نیم ترنج یا هر سه را داشته باشند.

 لچکی :

به گوشه یا کنج گفته می­شود و معمولا یک چهارم ترنج است گاهی در چهار گوشه صفحه ­ای که در میان ترنج سرترنج و نیم ترنج نقش شده ترسیم می­گردد.