گیاه باستان شناسی

گیاه باستان شناسی شاخه ای به نسبت جدید و کاملا تخصصی در مطالعات باستان شناسی است. این شاخه مطالعاتی همچنین یکی از زیر مجموعه های علوم میان رشته ای است که با بررسی دانه ها و بقایای گیاهان مکشوفه در کاوش های علمی باستان شناسی به بررسی وضعیت اقلیمی، گیاهی، دوران گذشته و همچنین وضعیت تغذیه مردمان آن دوران و روند اهلی شدن گیاهان و رشد کشاورزی و سایر موارد می پردازد.

گیاه باستان شناسی (Archaeobotany) یکی از علوم میان رشته ای باستان شناسی و رشته ای تخصصی از باستان شناسی محیطی است که به بررسی بقایای گیاهی بدست آمده ازمحوطه های باستانی می پردازد.بطور معمول دلیل مطالعات گیاه باستان شناسی کشف گیاهان و موارد (Palaeoethnobotany) یعنی مطالعه فسیل دانه ها و جوانه های یافت شیده در محوطه های باستان شناسی می باشد. گیاه باستان شناسی ابتدا در اروپا درقرن 11 میلادی بعد از کشف بقایای گیاهان خشک شده در معابد مصر شروع شد.از آغاز بررسی های گیاه باستان شناسی جدید در دهه ی 1191 م، بقایای گیاهی بدست آمده از کاوش ها داده های مهمی را در مورد نحوه ی امرار معاش و ارتباط مردم با گیاهان در اختیار قرار داده است.همکاری گیاه شناسان، گیاه باستان شناسان و باستان شناسان سابقه ای صد ساله دارد. یک گیاه باستان شناس به مطالعه بر روی دانه هایی که از درون نمونه خاک های بدست آمده از محوطیه های باستان شناسی، تحقیق می کند. او با استفاده ازمرجع نمونه دانه ها، راهنمای شناسایی و دانشی که در دانشگاه بدست آورده دانه ها را شناسایی می کند سپس اطلاعات را در بانک داده ها وارد کرده و با استفاده از اطلاعات باستان شناسی و زیست بوم شناسی موجود، آنها را مورد مطالعه قرار می دهد. دانه ها می توانند اطلاعاتی در مورد رژیم غذایی، شرایط محیطی، خرید و فروش و برخی دیگر از صینایع آن زمان در اختیار ما قرار دهند.

باستان زیست بوم شناسی دارای چهار شاخه اصلی است که عبارتند از : باستان گیاه شناسی، باستان زمین شناسی، باستان جانورشناسی، و جغرافیای باستان شناسی. 

مواد گیاهی در شرایط خاصی توانایی ماندگاری درازمدت را بدست می آورند. این شرایط عبارتند از محیط نمک زار، اشباع در آب محیط بسیار خشک، قرارگیری در مجاورت فلزات زنگ زده و کربنیزه شدن شدن گیاهان که مورد آخر از رایجترین علل ماندگاری بقایای گیاهی است. مطالعات زغال چوب، فیتول ها، گرده شناسی، دانه ها و میوه ها، پوسته، برگ ها، صمغ، شاخه ها و تکه های چوب و ….. از شاخه های گیاه باستان شناسی هستند. 

نقش و تاثیر استفاده از مطالعات گیاه باستان شناسی در کاوش های علمی شهر سوخته

سید سجادی در مصاحبه خود (آذر 1394) با هنر نیوز، غذا را یکی از نخستین مواردی می‌داند که انسان به دنبال آن است و می‌گوید: مطالعات گیاه باستان‌شناسی، جانور باستان‌شناسی، معدن باستان‌شناسی و برای نخستین‌بار در ایران‌‌ مطالعات «پالئو پاتولوژی» یعنی «شناخت بیماری‌های باستانی» را از سال ۸۵ در این محوطه تاریخی آغاز کردیم و قصد داریم دنیایی که در این زمینه باز می‌شود را به طور کامل بررسی کنیم، چون بزرگترین کلکسیون اسکلت از سایت‌های باستانی ایران در «شهر سوخته» قرار دارد.

او در توضیح این مطلب که از بررسی هر اسکلت انسانی چه اطلاعاتی را می‌توان به دست آورد، بیان می‌کند: نوع غذا و میوه، علت خراب شدن زود هنگام دندان مردم عصرهای گذشته، علت افتادن دندان‌ها قبل از مرگ، استفاده از انواع گیاهان و جانوران و هر نوع خوراکی که در گذشته بوده را می‌توانیم از یک دندان اسکلت به دست آوریم.

مردم شهر سوخته ۳۰ کیلومتر جنگل را نابود کردند!

او با بیان این نکته که سیستان منطقه‌ای خشک و بی آب و علف است، می‌گوید: یک محاسبه کوتاه به ما نشان داد در برخی از مناطق سیستان در گذشته آب و هوای مدیترانه‌ای وجود داشته است و حتی براساس بررسی‌ها در مدت هزار سال پیش چوبی که برای سقف شاه‌تیر خانه‌ها در این محوطه‌ی تاریخی به کار برده شده از جنگل یا بیشه‌ای به طول سی کیلومتر و عمق ۳۰۰ متر به دست آمده است، یعنی ما چنین مساحتی را در ان زمان از دست داده‌ایم.

وی ادامه می‌دهد: براساس برخی بررسی‌ها، حدود ۸۰۰ تپه یا روستا یا شهرک در شهر سوخته دارای تمدن بوده‌اند و تقریبا همه این روستاها جمعیت داشته‌اند و برای گرما، انرژی، مصارف خانگی و‌ صنعتی، کوره‌ها، اجاق‌ها و حتی‌ سفال‌گری و فلزگری از انرژی استفاده می‌کرده‌اند اما این‌که انرژی را از کجا به دست آورده‌اند جای سوال دارد! هرچند قطعی‌ترین جواب درختان هستند.

سرپرست هیات کاوش در «شهرسوخته» شواهد به دست آمده از کاوش‌ها در «شهرسوخته» را حاصل این اطلاعات می‌داند که امروز دیگر در سیستان نسل درخت مو و تاک از بین رفته، هر چند در گذشته در نقاط مختلف درخت انگور وجود داشته است و بیان می‌کند: با توجه به این نکته که در این محوطه جهانی متوسط ۳۵ هزار قبر وجود دارد که حدود ۱۰ درصد آنها بدون اشیا هستند و دست‌کم در در بقیه‌ی و در هر قبر دو تا سه لیوان کشف شده، این یعنی مردم در آن زمان تولیداتی از خود داشته‌اند.

ماخذ تصویر از مصاحبه دکتر سجادی با پایگاه هنر نیوز

منابع مفید و پیشنهادی

مقاله گیاه باستان شناسی و ضرورت شناخت آن در پژوهشهای باستان شناسی ایران / شهرزاد خمان

مقاله مطالعات گیاه باستان شناسی تالیف روح الله شیرازی و زهره زهبری / مجله ایران باستان، 1390 : 3 – 10 – انجمن علمی باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان