مسجد کبود تبریز

باستان شناسی دوران اسلامی دارای جنبه های بسیاری در هنر و معماری است که بخش معماری بعنوان اولین بخش انتخاب گردیده و سایر هنرهای وابسته در قالب موارد جانبی معماری بیان خواهند گردید.

کلیات معماری ایلخانی در ایران :

در این دوره انواع ساختمان­ها، حالت سنتی و سبک سلجوقی خود را حفظ کرده، ولی مغولان برای نمایش قدرت خود به ساخت بناهای عظیم با گنبدهای بسیار بزرگ و برج­های بلند روی آوردند و برای افزایش هیبت بنا، نماهای ساختمان را با قاب­های باریک و بلند و هلال­های نوک تیز آراستند. در این زمان استفاده از تزیینات آجر لعابدار و بدون لعاب، قطعات گچ و آجر در موزاییک، کاشی­های آبی رنگ با نقش­های زیبای گل و بوته، کتیبه­ های زیبای کوفی و نسخ با نوارهای تزیینی و نازک گچبری به صورت بندکشی رواج داشت. از بناهای مذهبی و مساجد این دوره می­ توان از مسجد جامع ورامین نام برد. این مسجد مانند مسجد زواره براساس طرح کلی چهارایوانی ساخته شده و برخلاف دیگر مساجد ایران سردر کوتاهی دارد آنچنان که کل ساختمان در سیطره گنبد بزرگ بالای حجره جلوی محراب قرار گرفته است. طرح داخلی این مسجد نشانه پیشرفت معماری نسبت به قرون قبل است که احساس خاصی از ارتفاع را در بیننده ایجاد می کند. دیوارهای جانبی با روزنه هایی جهت ورود نور، مشبک شده­ اند. تزئینات محراب با تصاویر گل­های کاملاً شکفته تزیین شده است. سردر ورودی و ایوان قبله دارای نیم گنبدهایی بر فراز طاق های مقرنس ­کاری شده و مزین به آجرهای لعابدار آبی رنگ است که مشخصه عمده تزئینات این دوره است. لازم بذکر است که استفاده از تزئینات آجرهای لعابدار و کتیبه های کوفی و نسخ و سردر ورودی و ایوان قبله دارای نیم گنبدهایی بر فراز طاق­ های مقرنس ­کاری شده و مزین به آجرهای لعابدار آبی رنگ همگی تداوم سنت هنری دوران سلجوقیان بود و همین هنرها توسط سلاجقه روم از ایران به عثمانی نیز انتقال داده شده و در معماری عثمانی بطور وسیع و گسترده­ای مورد استفاده قرار گرفتند. (Kuban, 2006)

معماري مساجد ايراني در دوره ايلخانی (615-735 هجري) :

بناهاي مذهبي كه در عهد خاندان ايلخاني ساخته شد، از سبك معماري سلجوقيان پيروي نموده است. در این دوران معماري مساجد بدون تغيير اساسي حفظ شد و تغييرات، تنها منحصر به طولاني شدن تدريجي عناصر تزييني بود. اين نقشه ­هاي اصلي، بر مناطق مختلف بناها رونق و ابهت بخشيد، به طوري كه بر شكوه سردرها و عظمت و ارتفاع مناره ­ها افزوده شد.(پیرنیا، 1386 و زکی، 1377)

حجاری روي گچ و مرمر و آجرهاي سفالي :

معماران دوران ایلخانی تزيين ديوارها با پوشش لایه ­ای گچ نقش­دار كه در ايران در دوره سلجوقيان معمول بود را ادامه دادند، كه بهترين نمونه آن در محراب­هاي مسجدها و مقبره­ ها يافت مي­شود. مي­بينيم كه روش­هاي تزيينات گچي معمول دوره سلجوقي در عصر مغول بتدريج رو به دگرگوني مي­رود و تزيينات بسيار پُرکار و شلوغي روي سطوح­ ایجاد می­شود. یک نمونه از این تزئینات را می­توان محراب مسجد جامع ارومیه معرفی نمود. که از زيباترين محراب­هايي است كه در قرن چهاردهم ميلادي بنا گرديده است، محراب اولجاتيو در مسجد جامع اصفهان نیز چنین است در این محراب نیز همان تزيينات گل و برگ شلوغ از عناصر گياهي بزرگ و كوچك به هم آميخته شده است. (آیت الهی، 1380)

معماری ترکمانان در ایران :

از جمله نمونه ابنیه مذهبی این دوره مسجد مظفریه یا مسجدکبود تبریز است که در نوع خود ممتاز بوده و هم اکنون در حال مرمت است. حیاط مرکزی کاملاً سرپوشیده و دارای گنبد است. نماهای داخلی و خارجی آن به ظریف­ترین کاشی­های ایران مزین شده است. قاب­های مختلف و هماهنگ دارای رنگ­های مختلف به همراه آبی روشن و در برخی قسمت­ها با روکش طلاست بوده­ اند. (ترابی طباطبایی، 1379 و پیرنیا، 1386)

تبریز در دوران ایلخانان

اگر چه هجوم مغولان به ایران با قتل و غارت و خونریزی همراه بود اما با گذشت اندکی و با پایتخت شدن تبریز و با هوشیاری و فضیلت وزرای ایرانی حاکمان مغول، امنیت و رونق اقتصادی خاصی به خصوص در تبریز برقرار می­شود. هلاکوخان پس از فتح بغداد در سال 654 ه.ق به آذربایجان رفت و در شهر مراغه مستقر شد، تا آنکه در زمان آباقاخان سرسلسله ایلخانان، تبریز را به پایتختی برگزیده شد.(آیت الهی، 1380)

 در دوران غازان­ خان اقدامات متعددی در زمینه معماری و شهرسازی صورت پذیرفت و این اقدامات که به احتمال فراوان با راهنمائی­های وزیر فرزانه­ اش یعنی خواجه رشید­الدین فضل­ الله صورت می ­پذیرفت در نهایت این اقدامات موجب تحولاتی چشمگیر در گسترش برخی از انواع  بناها و شیوه ­های طراحی معماری شد. در این دوران شاهد ساخت مجموعه عظیم شام غازان، ربع رشیدی و کمی بعد از اینها شاهد ساخت مسجد عظیم تاج ­الدین علیشاه می­باشیم. نکته جالب توجه این است که حمدالله مستوفی طول باروی شهر تبریز را در دوران غازان خان 25000 گام معرفی می­نماید. و در بعضی منابع 54000 گام بیان می­شود که با توجه به سفرنامه ناصرخسرو که در قرن پنجم از تبریز دیدن کرده بود و طول باروی شهر را 6000 گام معرفی نموده بود، به وسعت و بزرگی شهر در آن دوران بیش از بیش پی می­بریم. در دوران تیموریان که پسر مجنون تیمور یعنی میرانشاه بر تبریز حکم می­راند، چندان شاهد تغییری در وضع و اوضاع اقتصادی و شهرسازی تبریز نمی­باشیم. در زمان حکومت جهانشاه بن قرایوسف مسجد کبود ملقب به فیروزه اسلام ساخته می­شود که البته بعضی­ها ساخت  آنرا به بیگم ­خاتون زن جهانشاه نسبت می­دهند. اوزون حسن در سال 873 ه.ق رسما تبریز را به پایتختی خویش اعلام نمود. در دوران اوزون حسن بناهای متعددی در تبریز بنا نهاده شد که مهمترین آن مجموعه حسن پادشاه می­باشد که میدان پادشاه خود پیش زمینه طراحی میدان نقش جهان اصفهان در دوران صفویه است.

مشخصات عمومی مسجد کبود تبریز

نام بنا :                    مسجد کبود (نام دیگر : مسجد مظفریه)

موقعیت بنا :             استان آذربایجان شرقی، تبریز، خیابان امام خمینی (تصاویر 1و 2)[1]

شماره ثبت ملی :       170

تاریخ ثبت ملی :        1310  هجری شمسی

قدمت بنا:                سلسله قره قویونلوها

نوع مالکیت کنونی:    در تملک میراث فرهنگی

کاربری :                  مسجد

شرح مختصری از بنا :

مسجد جهانشاه یا مسجد كبود (گوی مسجید) از آثار ابوالمظفر جهانشاه بن قرایوسف از سلسله قراقویونلوها است.  این بنای تاریخی که به علت پوشش کاشی معرق آبی رنگ آن به مسجد کبود شهرت یافته در ایران منحصربفرد است مسجد مظفریه احتمالاً بنیادی چندمنظوره بوده به ویژه چون به نظر می­رسد که شامل قبری است جنبه یادگاری داشته و شاید قبر امیر قراقویونلو جهانشاه بوده و یا اعضای خانواده او در آنجا باشد. مورخان انگیزه ایجاد این مسجد را، علاقه جهانشاه قراقویونلو به مذهب شیعه یاد كرده­اند: «این شخص دوستدار خاندان نبوت و عصمت و طهارت بوده است. در تمام كاشیكاری­های بی نظیرش، عبارت (علی ولی الله) و اسامی مقدس حسینین سلام الله علیها به اشكال مختلف، زینت بخش دیوارها بوده است.(ترابی طباطبایی، 1379)

بنای اصلی در مقام مسجد- مقبره، دارای صحن وسیعی بوده كه در آن مجموعه­ای از ساختمان­ها از جمله مدرسه، حمام، خانقاه و كتابخانه ساخته شده كه آثاری از آنها به جا نمانده است.خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود با معماری ویژه تلفیــقی و اعـــجاب انگیز آن بیشتر به خاطر کاشی­کاری معرق و تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن می­باشد، که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده است. در متن کتیبه برجسته سر درب باشکوه و پر نقش و نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت الله بن محمدالبواب، خطاط و احتمالا طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده، درج شده است. چنین تصور می­شود که ساختمان مسجد کبود به مثابه یادمان از پیروزی­های جهانشاه برپا گردیده است به طوری که در این خصوص می­توان به سوره «فتح» که بصورت کامل و به شکل برجسته، زینت بخش دور تا دور بالای شبستان بزرگ می باشد اشاره نمود. نام جهانشاه در کتیبه بالای درب ورودی نقش بسته که قبلا روکش طلایی داشته است. (ترابی طباطبایی، 1379)

لازم به ذکر است که تا 50 سال قبل این مسجد به صورت ویرانه ای بود. یکی از علل این ویرانی زمین لرزه­ای بود که در سال 997 هجری حادث شد، به طوری که هیچ یک از طاق­های مسجد بر جای نماند. بین سال­های 1330 – 1340 بخش بزرگی از این بنا بازسازی شد که گنبد بزرگ روی اتاق مرکزی از آن جمله است. تزئین کاشی معرق آن چنان مهارتی را در هنرهای تزئینی نشان می­دهد که در آثار بعدی هرگز هنر کاشیکاری به آن درجه نایل نیامده است. (کارنگ، 1350 و ترابی طباطبایی، 1379) 

 

 

 

تشریح پلان مسجد کبود

این مسجد به شكل مربع و طول هرضلع آن شانزده و نیم متر است. صحن مربع شكل، حوضی برای وضو، شبستان­های اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، عناصر مسجد را تشكیل می­دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد بپا شده كه محوطه­ای محصور، پوشیده و مربع شكل است. فاصله پایه­های سقف ضربی آن، 12 متر است كه بر روی چهار پایه یك محوطه مربع شكل قرار دارد. بالای این بنا گنبدی قرار داشت كه از آجر ساخته شده بود، كه ریخته است.(تصویر 3)

سردر ورودی :

سردر ورودی با نیم گنبدش به داخل دهلیزی موازی با نمای بنا باز می­شود­. پنج دهانه این دهلیز که با طاق­های گنبدی پوشیده شده است، مستقیما در پشت اتاق مرکزی قرار گرفته که بر فراز آن گنبدی با دهانه ­ای بیش از پانزده متر واقع است. این گنبد بر روی هشت قوس – چهار قوس زاویه ای و چهار قوس دیواری – استوار شده است. درب ورودی مسجد به دهلیز یا كفشكن باز می­شود. آنچه در ابتدا به چشم ناظر می­خورد، بزرگی و پهنای سردر است كه با دیگر قسمت­های بنا هماهنگ نیست. ارتفاع سردر دو برابر پهنای آن است اما خطای چشم در ارزیابی عمودی و افقی آن را مرتفع­تر و بلندتر نشان می­دهد. سردر با ویژگی­های خاص خود به سه قسمت تقسیم شده است دو پایه بزرگ كه طاق ضربی روی آنها زده شده و در وسط دو پایه محل استقرار درب ورودی است. حاشیه طاق سردر را ستون مارپیچی ممتد تشكیل می­دهد. همه هنرها در كار تزیین این سردر به كار گرفته شده است. سر در اصلی مسجد با کاشی‌کاری معرق و کتیبه‌های به خط ثلث و تابلو‌هایی با خط کوفی شامل سوره‌های قرآن از کاملترین نمونه‌های معرق دوران اسلامی‌به شمار می‌روند. قسمتی از کف سر در ورودی با قطعات سنگ سیاه، فرش شده و ممکن است تمام داخل بنا در گذشته از همین نوع سنگ پوشیده شده باشد. سردر ورودی، فوق­ العاده تزئین یافته و به دیوارهای بدون تزئین که به طور کلی نوسازی شده، ارتباط می­یابد. این وضع در دو طرف تا قاعده های منارهای از میان رفته، ادامه می­یابد. (تصاویر 4- 6)

 

 

 

 

دیوارها :     

جزرهاي قطور براي جلوگيري از سرماي شديد بنا شده ­اند.

تاق و قوس :

طاق­های بنا شامل هشت قوس سراسری است که از جرزهای اتاق مرکزی شروع شده است و هشت ضلعی­ ای را تشکیل می­دهد که گنبد روی آن قرار دارد. در ظاهر میان این هشت قوس، تعدادی قوس ثانوی از جنس آجر ساده ساخته بوده ­اند که به عنوان عناصر استوار کننده ­ای برای نگهداری گنبد به کار می­رفته است. این قوس­های ثانوی در پشت سطوح پوشش تزئینی از کاشی­های شش ضلعی آبی سیر پنهان شده بود. سطوح تزئینی کاشی طوری طراحی شده بود که دایره­ای بر بالای رئوس قوس­های سراسری به وجود آورد. هیچ اثری از یک کتیبه دور زننده در قاعده گنبد وجود ندارد. در نگاه اول به نظر می­رسد که تمام سطح گنبد با کاشی شش ضلعی آبی سیر پوشیده شده است. در زیر قوس­های سراسری، قوس­های متقاطعی وجود دارد که روی فواصل، بین جرزهای مجاور زده شده و بر فراز آنها دیواری است که تا بالای سطح قوس­های سرتاسری، بالا رفته است.

شبستان :

مسجد داراي دو شبستان است و شبستان به زير گنبدهای اصلي گفته مي شود كه يكي گنبد بزرگ و ديگري گنبد كوچك (مقبره) است. شبستان بزرگ محاط به رواق­های به هم پیوسته است و از سه سو با طاقنماهایی با رواق­های اطراف خود ارتباط دارد این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است كه قطر دهانه آن 17 متر است. تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن برروی چهارپایه مربعی است كه این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می ­انجامد لذا عظمت و زیبایی مسجد را كه طی قرون مختلف به نام­های مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.اگر نمازگاه را كه شامل محراب نیز است از بنای اصلی جدا كنیم، مربعی به طول 30 متر به وجود می­آید. یک گشادگی مشخص در ساختمان از اتاق مرکزی به طرف اتاق کوچکتری روی همان محور، وجود دارد. این گشادگی بر مقصوره بودن اتاق کوچکتر صحه می­گذارد. این مقصوره بر فراز خود گنبدی داشته که قطر آن بیش از نه متر بوده است. نقشه آن از روی نقشه­ای دیگر توسط دیباج دوباره ترسیم شده است. گوشه­ های خارجی اتاق، بازسازی عناصر مفقود را در دیباج نشان می­دهد. (ترابی طباطبایی، 1379)

مغولان برای زنان خود ارزش و اهميت ویژه­ ای قائل بودند اکثر مشاوران پادشاهان مغول، همسرانشان بودند و مخصوصا همسر جهانشاه در اداره مملكت نقش بيشتري به عهده داشت. و در خود مسجد كبود جايي بود كه خانم­ها در آنجا قرار مي­گرفتند و مسجد داراي چهار گنجگ بود كه از طريق چهارتا راه پله كه طرف بالا مي­رفت جايي بود كه خانم­ها در مراسم­ها در آنجا مي­نشستند و اين خود نشانگر ارزش و اهميت پيدا كردن خانم­ها در آن زمان بود.