فسیل ها

سنگواره‌شدن فرایندی کم‌اتفاق است زیرا کانی های طبیعی معمولاً تجزیه شده و دوباره وارد چرخه مواد می‌گردند. برای اینکه یک ارگانیسم سنگواره شود می‌بایست روی آن هرچه سریعتر با مواد رسوبی پوشیده شود. سنگواره‌ها و روند سنگوارگی انواع گوناگونی دارند. سنگواره‌ها معمولاً از خود مواد بازمانده از سازواره تشکیل شده‌اند، ولی هستند سنگواره‌هایی که تنها شامل اثر و رد یک سازواره مثل دایناسورها می شوند.

 

 

مقدمه

کره زمین قدمتی معادل 4600 میلیون سال دارد. توده ای متراکم از ابرها شامل گرد و غبارهای کهکشانی و گازها باعث تشکیل کره زمین شدند. احتمالا سیارات دیگر منظومه شمسی نیز چنین منشائی دارند. یعنی ابرهای گاز مانند تحت تاثیر نیروی گریز از مرکز خورشید در حال دوران جدا شده، تشکبل حلقه های متحد المرکز را داده و در حال سرد شدن سیارات را بوجود آورده اند.

از میان 9 سیاره منظومه شمسی تنها زمین حیات را در خود جای داده است حقیقت جالب آنست که حیات بر روی کره زمین بسیار زود شروع گردید. قدمت آثاری از موجودات ساده (باکتری ها و جلبک های سبز) به 3400 میلیون سال میر سد، بنابراین حیات آغازی زودتر از آن داشته است. بنظر می رسد تا 2000 میلیون سال بعد هم چنین اشکال ساده ای از زندگی روی کره زمین غالب بوده و تکامل روندی آهسته داشته است. جلبک های سبز – آبی و باکتری های محتاج به فتوسنتز باعث تغییر در کره زمین شدند، به عبارت دیگر آنها با آزاد سازی اکسیژن، کره زمین را سرشار از گازی نمودند که قبلا فاقد آن بود. بدین ترتیب زندگی جانوری بر روی کره زمین ممکن گردید. فسیل های جانوری مربوط به 700 میلیون سال اخیر می باشند. زمان پیدایش فسیل های جانوران خشکی بسیار دیرتر از فسیل های دریایی می باشد.

حدود 600 تا 570 میلیون سال قبل، یعنی تقریبا شروع دوره کامبرین را می توان نقطه عطفی در شکوفایی ناگهانی بی مهرگان دریایی دانست. در این دوره، گروه های اصلی بی مهره بوجود آمده و تنوع یافتند، برخی از این موجودات دارای صدف های سختی بودند و بدین ترتیب امکان فسیل شدن را یافتند.

فسیل ها[1]

فسیل ها آثار و بقایای موجودات جاندار گذشته می باشند. آنها شواهد قابل رویتی از زندگی بر روی کره زمین در خلال میلیون های سال گذشته هستند. کلمه فسیل از واژه لاتین به معنای هر شئی که بر اثر حفاری از زمین بدست می آید، مشتق شده است. تا اواخر قرن 18 فسیل ها شامل مواد معدنی و هنرهای دستی باستان سناسی نیز می شدند، اما بعد از آن، یعنی از زمانی که علم دیرینه شناسی[2] بوجود آمد واژه فسیل تنها به آثار و بقایای موجودات قدیمی اطلاق گردید. برخی از فسیل ها پخش جغرافیایی وسیعی داشته و نیز در محیط های متفاوتی یافت می شوند. به اینگونه فسیل ها، فسیل راهنما[3]، شاخص[4] یا زون فسیل[5] می گویند. به کمک فسیل های راهنما می توان سنگهایی را که در محیط های مختلف و یا دور از یکدیگر تشکیل شده اند مورد تطابق قرار داد. فسیل هایی که وابسته به محیط های خاصی هستند، ارزش کمی از لحاظ فسیل راهنما دارند. این گونه فسیل ها فسیل رخساره ای[6] نام دارند.

 

انواع فسیل

فسیل ها را می توان به سه گروه عمده ذیل تقسیم نمود :

1- فسیل های پیکری[7] : که شامل بقایای واقعی از بخش های مختلف موجودات زنده گذشته می باشند. این بقایا معمولا شامل صدف یا اسکلت موجودات است.

2- فسیل های اثری[8] : شامل رد پا[9]، آثار از ضمائم موجودات بر روی رسوبات[10]، دالان های ایجاد شده توسط موجودات[11] و یا بقایای ناشی از سایر فعالیت های زیستی (مانند فضولات و یا کوپرولیت ها) مربوط به آنها می باشد.

3- فسیل های شیمیایی[12] : عبارتند از بقایای ترکیبات آلی زیست زایشی[13] که تنها توسط روش های ژئوشیمیایی می توان به وجود آنها در سنگ ها پی برد.

 

ارزش تکاملی فسیل ها

فسیل ها تکامل زندگی در زمان گذشته را بسیار محدود و ناقص نشان می دهند، زیرا :

1- اغلب بخش های سخت موجودات بصورت فسیل در می آیند، بعبارت دیگر امکان فسیل شدگی اندام های نرم موجودات کم است.

2- مجموعه های فسیلی موجود در سنگ ها ممکن است پس از حمل و نقل بسیار طولانی فرسایش حاصل نموده، تخریب شده و یا اینکه با مجموعه های فسیلی دیگر آمیخته شده باشند.

3- در برخی موارد ممکن است فسیل های با صدف ضخیم نیز از بین بروند، بعنوان مثال صدف های آهکی موجود در رسوبات ماسه ای که آب های جاری در آنها حالت اسیدی دارند ممکن است قبل از سخت شدن و سنگ شدگی[14] رسوبات حل شوند.

4- بایستی توجه داشت که رسوب گذاری در محیط های دریایی پیوسته نبوده و در اغلب توالی های رسوبی، توقف های کوتاه مدتی بنام دیاستم[15] وجود داشته است. زمانی که رسوب گذاری ها قطع می شود، شویندگی و فرسایش باعث جابجایی یا از بین رفتن فسیل ها شده و بدین ترتیب برخی از شواهد فسیل شناسی کف دریاها از بین می روند.

5- سنگ آهک ها و یا رسوبات سیلتی با آهک زیاد، اغلب دارای فسیل هایی با درجه حفظ شدگی خوب می باشند. در این رسوبات، صدف های آهکی اولیه ممکنست با اندکی تغییر به همان صورت اولیه فسیل شوند که این مورد بسگی به شرایط شمیایی رسوبات در زمان ته نشست و یا بعد از آن دارد. در اکثر مواقع عناصر تشکیل دهنده رسوبات مربوط به محیط های مختلف می باشند. در زمان تجمع این مواد، رسوب هنوز در وضعیت ناپایداری به سر می برد. یک رسوب زمانی به حالت پایداری شیمیایی می رسد که تغییرات فیزیکو – شیمیایی دیاژنتیکی[16] در آن بوقوع بپیوندد. در طی این مراحل ممکن است تبلور دوباره و نمو کانی های جدید[17]، بعلاوه سیمانی شدن[18] و سنگ شدگی در رسوبات انجام شود که در هر یک از حالات فوق، فسیل ها ممکن است تغییر یافته و یا حتی از بین بروند. در این مراحل، صدف های کلسیتی معمولا بهتر حفظ می شوند، ولی آراگونیت ها که توسط برخی از موجودات مثلا مرجانها ترشح می شود ناپایدار بوده و ممکن است به کلسیت تبدیل شده و یا کلا از بین برود.

 

 

پی نوشت ها :

[1] Fossil

[2] Palaeontology

[3] Guid fossil

[4] index

[5] Zone fossil

[6] Facies fossil

[7] Body fossil

[8] Inhnofossils – Trace fossils

[9] Tracks

[10] Trails

[11] Burrows

[12] Chemical fossil

[13] Biogenic

[14] Lithification

[15] Diastem

[16] Diagenetic

[17] Authigeesis

[18]Cementation

---

ماخذ مطلب : کتاب مبانی دیرینه شناسی، جلد اول (بی مهره گان، ایکنوفسیل ها، گیاهان)

تالیف : دکتر محمدرضا وزیری، دکتر محمد داستانپور، دکتر وحیده ناظری

چاپ دوم، 1384، انتشارت دانشگاه شهید باهنر کرمان.