سنگ ها / واژه نامه تخصصی

سنگ ها جزو عناصری هستند که علاوه بر زمین شناسان محققین رشته های دیگری همانند باستان شناسی و معماری و عمران و سایر رشته ها نیز خواه و ناخواه با آن سر و کار دارند. اما نکته باریک و مبهم مسئله اینجاست که اغلب شناخت علمی و دقیقی از گونه ها و جنس و ترکیب سنگها نداشته و به همین دلیل در تحقیقات خود دچار مشکل می گردند.

هدف از بازگشایی این صفحه تنها یک مورد است، آشنا نمودن محققین غیر زمین شناس با انواع و ماهیت سنگ هایی که در جریان پژوهش های میدانی و تحقیق های تئوری خود ممکننست با آنها برخورد نمایند.

واقعیتی که نگارنده به وضوح در طی سالهای پیشین با آن برخورد نموده است این مسئله بوده که محققین بسیاری از جمله باستان شناسان در حین حفاری های علمی و معماران و کارشناسان عمران در جریان فعالیت های اجرایی خود با مقوله سنگ ها ارتباط گریز ناپذیری داشته اند. حال یا بصورت یک ظرف سنگی ساخته شده از سنگ صابون و یا بصورت یک لایه ای سنگی موجود در زیر منطقه ای قرار است پروژه ای ایجاد گردد و یا نیازمندی به نوع مناسبی از مصالح سنگی که نیازمند شناسایی بهترین نوع این قبیل مصالح است.

اتفاق دیگری که معمولا در چنین مواقعی می افتد کم اطلاعی فرد مجری پروژه از یکسو و عدم تمایل وی به مشاوره و بهره مندی از نظریات کارشناسی یک متخصص خبره از سوی دیگر است.

لذا سعی بر این خواهد تا در صفحه حاضر آن بخش از سنگ هایی را که در باستان شناسی، مرمت بدست می آیند و یا در پروژه های عمرانی مهندسین معماری و عمران با آن روبرو می گردند، معرفی گریده و اطلاعات تخصصی در ارتباط با آنها بصورت مختصر اما مفید ارائه گردد.

آهک (سنگ آهک / Lime)

این واژه را بعصی مواقع حفاران و معدنکاران برای هر سنگی که بطور عمده حاوی کربنات کلسیم باشد، بکار می برند.

ابسیدین / Obsidian

شیشه ولکانیکی سیاه یا تیره رنگ، معمولا با ترکیب ریولیتی است که با شکستگی صدفی مشخص می شود. بعضی مواقع حاوی میکرولیت است یا ساخت نواری دارد. به کارگیری این واژه به زمان پلینی[1] که سنگ را از اتیوپی توصیف کرد، برمی گردد. از ابسیدین در ساخت ابزار تیز مانند پیکانها، جواهر آلات و اشیای هنری و تزئینی استفاده می شود.

مترادف : ایسلند آگات، هیالوپسیت، مانتین مهوگنی.

ابسیدینیت / Obsidianite

واژه منسوخ، که ولکات[2] برای شئی گرد شده شیشه ای کوچک که در حال حاضر آن را تکتیت می دانند، پیشنهاد کرد. بیشتر سنگهایی که در ابتدا بعنوان ابسیدینیت معرفی و نامیده شدند، بعدها مشخص شد که ابسیدین واقعی و نه تکتیت بوده اند.

ابسیدین دانه برفی / Snowflake Obsidian

ابسیدینی که اسفرولیتهای سفید، خاکستری یا متمایل به قرمزی دارد که قطر آنها از اندازه های میکروسکپی تا یک متر یا حتی بیشتر تغییر می کند.

اسلیت مارنی / Marl Slate

اصطلاحی انگلیسی برای یک سنگ کربناته متورق (شیل) است،

انیدراک (سنگ گچ) / Anhydrock

سنگ رسوبی که بویژه از انیدریت تشکیل شده باشد.

بازالت / Basalt

سنگ آذرین که از مقادیر تقریبا معادل اوژیت، پلاژیوکلاز و ایلمنیت تشکیل یافته است. پلاژیوکلاز مشخصا بشدت کلسیک[3] است. بازالت ماه اکسید تیتانیوم، عناصر خاکی نادر و زیرکن بیشتر و نیکل کمتر از بازالت زمین دارد.

پور فیری / Porphyry

سنگی آذرین با هر ترکیب که حاوی درشت بلورهای فراوان و قابل رویت در یک زمینه دانه ریز است. سنگ آذرین پورفیریتیک. این اصطلاح (از یک کلمه یونانی برای رنگ ارغوانی) برای اولین بار برای سنگ ارغوانی – قرمز رنگ استخراج شده در مصر که با درشت بلورهای فلدسپار قلیایی مشخص شده به کار رفته است. نام سنگ که توصیف ترکیب زمینه است به طور معمول مقدم بر این واژه است. مثال : دیوریت پورفیری.

تراورتن / Travertine

الف – سنگ آهکی توده ای یا کنکرسیونی و متراکمی است که بخوبی تبلور یافته و به رنگ های سفید، خرمایی یا کرم است وبیشتر ساختی هم مرکز (شعاعی) یا فیبری و شکستگی تراشه ای یا شکافی دارد. این سنگ بر اثر نهشت شیمیایی سریع کربنات کلسیم محلول در آبهای سطحی و زیرزمینی، در نتیجه حرکت یا تلاطم آب رود یا بر اثر تبخیر در اطراف دهانه یا مجرای یک چشمه، بویژه یک چشمه گرم پدیدار می شود. تراورتن در غارهای آهکی بصورت های استلاکتیت[4] و استلاگمیت[5] و دیگر نهشته ها و به صورت پر کننده یک رگه، در امتداد گسله ها، و در قشرهای خاک نیز به وجود می آید. نوع اسفنجی یا کم تراکم تر آن توفا است. این اصطلاح بعنوان نام یک کانی برای نوعی کلسیت یا آراگونیت در نظر گرفته شده است. مترادف ها : سینتر آهکی، کالک سینتر.

ب- اصطلاحی بعضی مواقع برای هر نهشت غاری کربنات کلسیم بکار رفته است.

ج- واژه نامناسبی که بعنوان مترادفی با کانکر[6] استفاده شده است. ریشه نام از واژه رُمی تیورتینو[7] و نام قدیمی تیولی[8] یعنی شهرکی نزدیک رُم یا ذخیره ای شایان توجه از تراورتن است.

تکتونیت / Tectonite [9]

هر سنگی که فابریک آن نشانگر تاریخچه دگر شکلی آن باشد. سنگی که فابریک آن بوضوح اشکال مختصات هندسی را آشکار ساخته و بیانگر جریان جامد ممتدی در ضمن تشکیل است[10].

توف / Tuff

اصطلاحی کلی برای تمام سنگ های آذر آواری سخت شده. با توفا اشتباه نشود.

چِرت / Chert

سنگ رسوبی سخت، بسیار چگال و متراکم، کمرنگ ریز بلور یا نهان بلور[11] نیمه شیشه ای متشکل از بلورهای عمدتا به هم پیچیده کوارتز با قطر کمتر از حدود 30 میکرون است، چرت ممکن است حاوی سیلیس بی شکل (اپال) باشد. چرت بعضی مواقع ناخالصی هایی مانند کلسیت، اکسید آهن، و بقایای ارگانیسم های سیلیسی و دیگر ارگانیسم ها را به همراه دارد. و ممکن است به رنگ های سفید یا خاکستری، سبز، آبی، صورتی و زرد، قهواه ای و سیاه باشد. این سنگ بیشتر نودول مانند یا در انبوهه های کنکرسیونی (نودول های چرت) در سنگ آهک ها و دولومیت ها و با تداول کمتر در انباشته های گسترده و مسطح لایه ای (چرت لایه ای) یافت می شود. چرت ممکن است یک نهشته آلی اولیه و دستنخورده یا غیر آلی و یک محصول جانشینی باشد. واژه فلینت به طور کلی مترادف آن است، اگر چه از این نام در نوع چرت سیاه استفاده شده است.

چِرت استخوانی / Bone Chert

چرت هوازده و برجای مانده که ظاهری گچی و حفره دار دارد، این چرت به طور معمول سفید است، ولی ممکن است لکه های قرمز یا دیگر رنگها را هم داشته باشد. وقتی در پس مانده های نامحلول یافت شود، در این صورت نشانه یک ناهم شیبی است.

خاک رس آهکی /Clay   Calcarreous

رسی که در حد کفایت کربنات کلسیم دارد، بویژه مارن.

خاک رس نسوز / Slate Clay

خاک رسی که کم و بیش به اسلیت تبدیل شده باشد، بویژه خاک رسی آتشی یا سرخ که در واحدهای زغالی انگلستان یافت می شود.

ژاد (یشم / جِید) / Jade

الف- سنگ قیمتی سخت و به شدت متراکم است که یا کانی پیروکسن ژادئیت یا کانی آمفیبول نفریت را دارد، توزیع رنگ در آن غیر یکنواخت است و از سبز تیره یا کدر تا کبود یا سبز متمایل به سفید تغییر می کند. صیقل زیادی بر می دارد و از گذشته های دور در جواهر سازی، ساخت ابزار قلم زنی یا تراش، و اشیای تزئینی گوناگون به کار رفته است. مترادف : ژاد استون.

ب- اصطلاحی که بیشتر برای کانی های سبز سیر مختلف استفاده می شود، مانند ژاد کالیفرنیا (کالیفرنیت، نوع سبز متراکم و سوویانیت)، ژاد مکزیکی ( یا تکستلیت، و نیز کلسیت سبز رنگ)، سوسوریت، و انواع سلیمانیت سبز، پکتولیت، گارنت و سرپانتین.

ژاد استون (سنگ یشم) / Jadestone

ژاد (یشم).

ژاسپر / Jasper

نوعی چرت همراه با کانه هایی که ناخالصی های آن سبب رنگهای گوناگون و مشخصا قرمز می شود، هر چند چرت های زرد، سبز، خاکستری متمایل به آبی، قهوه ای و سیاه را نیز ژاسپر نامیده اند. این اصطلاح همچنین بدون توجه به کانه آهن همراه، برای هر چرت یا کلسدوئن قرمز نیز به کار رفته است.

سنگ آهکی /Calcareous Rock

سنگ رسوبی حاوی مقداری شایان توجه کربنات کلسیم، مانند سنگ آهک، چاک، توفا، یا ماسه سنگ صدفی.

سنگ آهن /Ironstone 

الف- هر سنگی که بخش عمده آن ترکیبات آهن، یا هر کانه آهن باشد و از نظر تجاری بتوان آهن آن را استحصال کرد، بویژه یک سنگ رسوبی پرمایه از آهن که یا به طور مستقیم به صورت رسوب آهنی انباشته شود یا حاصل جانشینی شیمیایی باشد. این اصطلاح به طور معمول برای یک سنگ رسوبی غیر چرتی، نواری یا غیر نواری زیر و سخت به سن پرکامبرین پسین، در قیاس با سازند آهن به کار رفته است. کانی های آهن شاید اکسید (لیمونیت، هماتیت، منیتیت)، کربنات (سیدریت)، یا سیلیکات (شاموزیت) باشد، بیشتر سنگ های آهن حاوی اکسیدهای آهن  یا شاموزیت اُالیتی هستند.

ب- سنگ آهن رسی.

ج- سنگ آهن نواری.

سنگ صابون / Soapstone  

الف- سنگی دگرگونه با بافت فلسی یا الیافی به هم پیچیده، یا توده ای، شیستوز با لمس چرب و نرم متشکل از تالک زیاد و مقادیر متغییری میکا، کلریت، آمفیبول، پیروکسن و ….. است، از آلتراسیون کانی های سیلیکات فرومنیزین به وجود می آید.

 

پی نوشت ها :

[1] Pliny

[2] Walcott, 1898

[3] An₈₀ – An₉₀

[4] Stalactite

[5]  Stalagmite

[6] Kankar

[7] Tineryino

[8] Tivoli

[9] Tektonite  هم نوشته شده است.

[10] ترنر و وایس 1963 : ص 39

[11] Cryptocrystalline