جغرافیای شرق آناتولی / آسیای صغیر

آناتولی (یا آسیای صغیر/ بخش آسیایی کشور ترکیه کنونی) با جغرافیای منحصر بفرد خود همواره در طول تاریخ تاثیر قابل توجهی در پیشرفت های علمی و تکنولوژیکی و همچنین رخدادهای تاریخی و سیاسی خاورمیانه و مناطق قفقاز و بالکان داشته است. همین مسئله شناخت حداقل کلیات ویژگی های جغرافیای آناتولی را برای کلیه محققین علوم میان رشته ای در ایران الزامی می نماید.

کوهها و ناهمواریهای شرق آناتولی[1] :

 

 نگاهی گذرا به نقشه توپوگرافیک کشور کنونی ترکیه (= آناتولی =  آسیای صغیر ) نشان می‌دهد که ترکیه کشوری کوهستانی است و این کوهستانها از چهار جهت شبه جزیره آناتولی را محاصره کرده‌اند. ترکیه که بخشی از رشته‌کوههای آلپ –  هیمالیا به شمار می‌آید. مناطق کوهستانی متعددی با چینه‌بندی و شکل زمین‌شناختی متفاوت دارد. کوهها و جنگلهای ترکیه اغلب توسعه نیافته هستند و در واقع منطقه حفاظت شده‌ای برای حیات وحش، گیاهان و منابع متنوع طبیعی محسوب می‌شوند. دو نمونه از معروفترین کوههای این کشور یعنی کوه ارجیس[2] در قیصریه[3](در مرکز آناتولی با ارتفاع 3917 متر) و کوه آرارات (در شرق با ارتفاع 5122 متر) ، هر دو آتشفشانهای خاموش هستند. ( نقشه شماره : 2- 2- 3).

کوه آرارات[4]

کوه آرارات بعنوان سرزمین و خاستگاه اصلی امپراتوری و تمدن اورارتو  در مرز مشترک ایران و ترکیه، یک آتشفشان خاموش است و در طول سال پوشیده از یخ و برف می باشد. ارتفاع کوه آرارات به 5122 متر می‌رسد. در کتاب عهد عتیق آمده است که کشتی  حضرت نوح پس از طوفان بر کوه آرارات نشست. در جنوب غربی آرارات، کوه کوچک آغری (آرارات کوچک) قرار دارد که ارتفاع آن به 3896 متر می‌رسد. بینابین این دو کوه، فلات “سرداربولاق”[5]  از جنس گدازه ‌های آتشفشانی با ارتفاع 2600 متر قرار دارد. هوای آرارات در فصل تابستان، آفتابی، گرم و خشک است. ولی در فصل بهار و زمستان، دارای هوای سردی است .

آتشفشان آرارات کوچک : این آتشفشان خاموش، که در گوشه شمال غربی ایران قرار دارد،  به شکل یک مخروط بزرگ است و ارتفاعشبه 3000 متر می‌رسد.

آتشفشان آرارات بزرگ : این قله در چندکیلومتری آرارات کوچک قرار دارد و ارتفاع آن به 5122 متر می‌رسد.

کوههای جیلو- سات[6](4136متر) :

کوههای جیلو – سات، واقع در جنوب شرقی استان حکاری، در قسمت شرقی رشته کوههای توروس قرار دارند. –  ‌کوههای توروس[7]در جهت غرب به شرق در کشور ترکیه امتداد یافته است.-  در واقع کوههای جیلو – سات غربی‌ترین قسمت کمربندی کوههای هیمالیا به حساب می‌آید. قله “رشکو”[8] با 4136 متر ارتفاع بلندترین قله کوه جیلو و قله چاتالکایا[9](سامدی) با ارتفاع 379 متر بلندترین قله از رشته‌ کوههای سات هستند. رشته کوههای جیلو – سات که ظاهراً از نقطه نظر توپوگرافی یخچالی به رشته کوههای آلپ شباهت دارند، بیشتر از هر منطقه کوهستانی دیگر در ترکیه دارای یخچال طبیعی هستند. ارتفاع بلند این کوهها نشان از تاثیر شکل‌گیری یخچالی و فرسایش آبی دارد.

 در این راستا ایزبیراک[10] به طول 5 کیلومتر، عرض 500 تا 600 متر بزرگترین یخچال آن  محسوب میگردد. در این منطقه در نواحی جنوبی، نواحی خشک گسترده‌‌ای قرار دارد. این در حالی  است که در نواحی مرتفع ‌تر،  بارش باران بسیار بیشتر است. در بین مناطق کم ارتفاع و  قلل کوه، دره‌ های سرسبز  و حاصلخیزی واقع شده که این خود سبب شده تا ساکنان روستایی این مناطق در  آب و هوای مساعدی زندگی کنند.  قله‌های مرتفع،  یخچالهای بزرگ، رودخانه‌های  یخچالی و  نهرهای روان از کوههای جیلو- سات یک مکان اعجاب انگیز با زیبائی‌های جهانی پدید آورده است.

کوههای حکاری[11]

 در شمال شرقی ترکیه و در بخش شمالی رشته کوه آناتولی کوههای کاچکار[12]قرار دارند. بلندترین قله این رشته کوه قله “کاچکار – کارون” می‌باشد که 3932 متر ارتفاع دارد. وجود یخچالهای طبیعی بزرگ و حرکت آنها سبب شده است که در طول زمان کوهها صیقل یافته و شکلی ناهموار به خود بگیرند. یخچالهای طبیعی کوههای کاچکار از نظر بزرگی پس از یخچالهای کوههای آرارات و جیلو – سات در رتبه سوم یخچالهای موجود در ترکیه قرار دارند.

کوههای توروس :

کوههای توروس شاخه غربی سلسله جبال عظیم هیمالیا است که در سراسر آسیا امتداد یافته است. این بخش از رشته کوه هیمالیا که در ترکیه قرار گرفته، در امتداد جنوبی رشته کوههای آناتولی قرار گرفته‌اند و خود به چهار شاخه اصلی تقسیم می‌شوند. شاخه غربی،  شاخه مرکزی، شاخه جنوبی و بالاخره شاخه جنوب شرقی.  بلندترین قله‌ها عموماً در بخشهای مرکزی و جنوب شرقی قرار گرفته‌اند. رشته کوههایی که عمدتا ناهموار و صعب‌الصعود می باشند.

کوههای توروس آلا :

 بعنوان بخشی از رشته مرکزی کوههای توروس، رشته کوههای آلداقلار[13]از جنوب غربی  به سمت شمال شرقی به طول تقریبی 50 کیلومتر امتداد یافته و بلندترین قلل را در خود جا داده‌ است. قله  “دمیرکازیک”[14]با  ارتفاع 3756 متر مرتفع‌ترین قله این مناطق به شمار می آید. سایر قلل مهم در بخش مرکزی عبارتند از “کیزیل کایا”[15]با  ارتفاع 3725 متر، یک قله  3565 متری در بخش جنوبی. و کوه  “وای وای” در بخش شرقی با ارتفاع 3656 متر. این رشته کوه بلند  در استانهای “نیغده”[16]، “کایسری”  و “آدانا”[17] قرار گرفته است و در دو سمت آن دریاچه زیبای “اجمیش”[18] و رودخانه “زامانتی”[19] قرار دارد. شرایط و وضعیتزمین‌شناسی خاص این منطقه سبب شده استتا آبشارها وصخره‌هایی با اشکال حیرت‌انگیز در منطقه شکل گیرند. فرسایش آهک موجود سبب بوجود آمدن توپوگرافی و هیدروگرافی “کارستیکی”[20]بویژه در منطقه دره “یئدیگولر”[21]شده است. رودخانه‌های زیرزمینی و غارهای آهکی موجود در منطقه آبهای سطحی  را به خود جذب می‌کنند.

کوه ارجییس[22]

 “کوه ارجییس” از جنوب “دره کایسری” سر برافراشته است، “مردابهای سلطان” در غرب و “دره دولی” در جنوب این منطقه قرار دارد. قله کوه سرتاسر سال پوشیده از یخ و برف است. “ارجییس” بلندترین آتشفشان بخش مرکزی آناتولی بوده و قطر 18 کیلومتری کوه که فضایی به مساحت 1000 کیلومتر مربع را اشغال می‌کند،  نحوه لایه‌بندی کوه و وضعیت زمین‌شناسی منطقه، آن را به یک مکان کم نظیر تبدیل کرده است. آب و هوای منطقه که تحت تاثیر فلات آناتولی نیز می‌باشد نمونه یک آب و هوای استپی است. در زمستان معمولا در ارتفاعات این منطقه برف سنگینی می‌بارد.

نمرود داغ :

ترکیه می‌تواند حقیقتاً به دو قلة خود، موسوم به کوههای نمرود مباهات کند. یکی از دو قله در جنوب شرقی و در نزدیکی  آدی یامان[23]قرار  دارد که در وهلة نخست به لحاظ تاریخی و باستانشناسی حایز اهمیت بوده و بیش  از 2000 هزار  سال است که جایگاه  سرهای سنگی شاه آنتیوس اول و جمعی از حکام دیگر است. دیگر کوه نمرود در شرق آناتولی به جهت ساختار جغرافیائی بسیار مهم می باشد. کوه “تاتوان” در نمرود  در  استان “بیتلیس”[24] آتشفشانی  خاموش است  که 3050 متر ارتفاع داشته، از ساحل جنوب شرقی دریاچة “وان” نشات گرفته و از  آنجا  وارد قریة “آهلات”[25]   واقع در شمال می‌شود. کوه نمرود یکی از جنوبی‌ترین و جوان‌ترین آتشفشانهای رشته کوه مورد نظر در آناتولی شرقی است. این  آتشفشان لایه لایه در دوره چهارم زمین شناسی شروع به فوران کرده و تا 1441 بعد از میلاد فعال بوده است. در نتیجة فوران‌های آتشفشانی کوه نمرود حوزه  رودخانه  “وان موش” به  دو حوزه مجزا تقسیم شد.

کوه سبحان :

کوه سبحان آتشفشانی خاموش و با شکوه است که از سواحل شمال غربی دریاچة “وان” سر برمی‌آورد. ارتفاع برف در این قسمت به 3 الی 4 متر در طول زمستان می‌رسد.

دریاچه وان :

       دریاچه وان بزرگترین دریاچه ترکیه است. که شصت هزار سال قبل با انفجار آتشفشانی کوه نمرود در محیط وسیعی که موش اوه سی[26] را نیز فرا می گرفت آب زیادی جمع شده و جلوی این آب عظیم در تات وان[27] بسته شده است. مایع های خارج شده از آتشفشان چون سدی بزرگ پیشروی آب را به طرف موش اوه سی قطع نموده است. و چون راه بیرون ریختن آب از بستر دریاچه قطع شده، دریاچه وان شکل امروزی به خود گرفته است. سواحل دریاچه وان حال طبیعی خود را حفظ نموده است. دریاچه وان از بستر اصلی و خلیج بزرگی در شمال با تنگه ای به بستر اصلی وصل می شود تشکیل شده است. وسیعترین نقطه دریاچه که 125 کیلومتر است بین وان و تات وان قرار دارد. وسعت دریاچه 3712 کیلومتر بوده و عمیقترین نقطه آن نیز 451 متر می باشد. بطور متوسط عمق این دریاچه 171 متر بوده و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد 1650 متر است آب دریاچه دارای نمک بوده و چهار جزیره ( قوش آده سی[28]، آک دامار[29]، چارپاناک[30] و آدیر آده سی[31] نیز در این دریاچه وجود دارد. جزیره آک دامار با 1500 متر طول و 500 متر عرض بزرگترین این جزایر می باشد.

پی نوشت ها :

[1] Anatoli

[2] Ercis

[3] Kayseri

[4] Ararat

[5] SerdarBulak

[6] – Cılov-Sat

[7] – Toros , Taros

[8] Reško

[9] čatalkaya

[10] İzbirak

[11] Hakari

[12] Kačkar

[13] Aldaklar

[14] –            Demir Kazik

[15] Kızıl Kaya

[16] Niğde

[17] Adana

[18] Ecmiš

[19] Zamanti

[20] Karstiki

[21] Yediguller

[22] Ercis

[23] Adiyaman

[24] Bitlis

[25] Ahlat

[26] mošövesı

[27] Tatvan

[28] Köšadesı

[29] Akdamar

[30] čarpanak

[31] Adıradesı