نقش جغرافیا در مطالعات باستان شناسی

آنگونه که امروزه در پیشگاه محققین تاریخی و باستانشناس روشن و واضح می نماید اینست که جغرافیا و محیط زیست بعنوان یک عامل تاثیر گذار و در بسیاری از مواقع حتی بعنوان یک عامل اصلی، در روند سکونت، شیوه زندگی، امرارمعاش و بسیاری از موارد دیگر … جوامع انسانی نقش اساسی را ایفا نموده است.

نقشه جهان کانتینو

تعریف جغرافیا :

جغرافیا علم مطالعه و توصیف چشم اندازهای طبیعی، کوه ها، آب و هوا، رودخانه ها و انسانها در ارتباط با یکدیگر است. علم جغرافیا یکی از بهترین راه ها برای مطالعه جهان است. بعبارت دیگر علم جغرافیا از جمله علوم اجتماعی است که تمرکز اصلی آن بر روی پراکندگی مکانی انسانها و پدیده های فیزیکی زمین است. وظیفه اصلی علم جغرافیا توجه به تاثیرات متقابل انسان و طبیعت یا عمل و عکس العمل آنهاست. بدین طریق که هر جزء از حیات انسانی و هر پدیده طبیعی و انسان و کیفیت ناحیه ای و عوامل بوم و بومی در داخل یک یا چند شاخه از علم جغرافیا قرار می گیرد و یک نظم ویژه در همه پدیده هایی که در داخل یک سرزمین و یا یک مکان جغرافیایی به ظهور می رسد، بوجود می آید. در حقیقت فکر جغرافیایی، توانایی شناخت علل این نظم و وابستگی چهره های طبیعی و انسانی به یکدیگر و دریافت نتایج حاصل ازآن است. مسائل کشاورزی، معدنی، نژادی، مذهبی و سیاسی ممکن است از طرف متخصصین و کارشناسان باستانشناسی، زمین شناسی و صاحب نظران علوم اجتماعی مورد مطالعه و بررسی واقع شود ولی ارزشمندترین نکته پرداختن به مباحث جغرافیایی در این است که نهایتا محقق،  با توجه به همه عوامل و با در نظر گرفتن رابطه و وابستگی بین انسان و محیط طبیعی در واحد های مکانی،  نسبت به پدیده های مختلف قضاوت و داوری نماید.

اهمیت جغرافیا در پژوهش های باستان شناسی

« كارل ريتر جعرافیدان شهیر آلمانی مي‌گويد:  تاريخ بدونجغرافيا مانند يك روح سرگردان است.  و  ما در عرصه‌هايي كه كار مي‌كنيم، متاسفانه كمتربه جغرافيا اهميت مي‌دهيم. و عرصه‌هايي را كه مي‌خواهيم درباره‌اش كار كنيم، نمي‌شناسيم.» ( امیر احمدیان- 1383 ).

ارزش این مفهوم زمانی برای باستانشناسی مشخص تر می گردد که ژورژرو در كتاب خود تحت عنوان بين النهرين باستان چنين ابراز عقيده مي نمايد: «  كه درهيچ كجاي جهان به اندازه خاورميانه جغرافيا، تاريخ را متاثر نساخته است. »

بعنوان مثال می توان به این نکته اشاره نمود که آنچه که مشخص است بین عامل ناهمواری و فعالیت های استقراری ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد و بطور سنتی مراکز استقراری پایدار در هزاره اول در حاشیه ارتفاعات بلند – محدوده پایکوهی –  پاگرفته و بعنوان مراکز سیاسی، نظامی و خدماتی حوزه های نفوذ خود عمل کرده اند. این مکانیابی نه تصادفی بلکه محصول فرایند های اجتماعی و تاریخی زمان بوده اند که اثرات و عملکرد آنها تا دوره های اخیر نیز قدرت عمل قدرت عمل خود را حفظ کرده است:

« كوه به عنوان حلقه اي از زنجير زنده طبيعت در كيفيت پديده هاي گوناگون –  باران وبرف –   تنظيم جريان ها و رخدادها –  بهمن، سيل و تشكيل هرز آب ها –  شكل بخشيدن به زمين-  فلاتها، دشت هاي كوهپايه اي، مخروط افكنه ها و مورن هاي يخچالي –  مراحل فرسايش به هنجار و خاكزايي –  خاك هاي جوان از نوع رانكر – تعديل درجه حرارت و رطوبت، دخالت دارد. درعين حال كوه ذخيره گاه و سرچشمه قنوات و رودخانه ها، محل اجتماع منابع حياتي و مراتع سرسبز، محل وقوع فعل و انفعال هاي زيست محيطي و زيستگاه حيات وحش است. حتي فعاليت   –  كشاورزي و دامداري وزندگي  شهر و روستا-  در دشت ها نيز مديون وجود كوه است. » (عمرانی – 1384 :12 ).

همانگونه که از مطالب فوق برمی آید در تمام طول دوران باستان محیط و سرزمین همواره بر حضور انسان تقدم داشته و تنها وجود ظرفیت ها و شرایط مناسب و قابل توجه هر سرزمینی بوده است که باعث جلب توجه گروههای انسانی و جذب آنها برای سکونت گردیده است. و از آنجایی که این مسئله، تقریبا بدون هیچ استثنائی،  همواره در تمام طول تاریخ بصورت طبیعی و غریزی رعایت گردیده است، باستانشناسان دهه های اخیر را ناگزیر نموده است تا با اصلاح خط تحقیق، همواره در پژوهش های خود قبل از پرداختن به سوابق قومی و تاریخی هر تمدن، ابتدا به جغرافیای سرزمینی و نقش مولفه های مختلف جغرافیایی در روند حضور و سکونت و تداوم حیات شهروندان تمدن مورد تحقیق در منطقه مزبور بپردازند.