پدافند غیرعامل / حفاظت و معماری

الزامات معمارانه در پدافند غیر عامل( Passive Defense)، یا دفاع غیرعامل پایدار  چیست؟ معماری تا چه حد در دفاع اثر دارد؟ چرا و چگونه یک ساختمان یا یک مجتمع زیستی ساخته می شود؟ و میزان مقاومت آن در مقابل تهاجم احتمالی دشمن تا چه حد خواهد بود؟ آیا تدابیر دفاع غیرعامل در مقابل تهدیدات هوایی می تواند دیگر تهدیدات را نیز دفع کند؟

 

ابتدا ذکر یک توضیح کوتاه ضروری می نماید :

دفاع_غیر_عامل : در دوران باستان وقتی مثلا قلعه نظامی را می خواستند بسازند آنرا بر بالای کوهی می ساختند که ترجیحا از یک یا چند طرف مشرف به دره باشد و مسیر دسترسی به آن محدود باشد در واقع از شرایط طبیعی سرزمین استفاده می نمودند. به این نوع مکانیابی و معماری اصطلاحا دفاع غیر عامل گفته می شود.

دفاع_عامل : گاهی اوقات وقتی در محلی قصد ایجاد بنا یا شهری را داشتند که موانع طبیعی وجود نداشت مثل ساخت یک شهر یا کاروانسرا یا قلعه در وسط یک دشت صاف، برای حفاظت آن از دیوارهای قطور و مرتفع استفاده می نمودند. به این اقدام اصطلاحا دفاع عامل گفته می شود که انسان در آن نقش اصلی را دارد.

پدافند_غیر_عامل : این سیستم دفاعی و حفاظتی براساس نیاز دوران معاصر می باشد و ترکیبی از دفاع عامل و دفاع غیر عامل دوران باستان است. مثل ساخت تاسیسات حساسی در دل کوه و در میان دره ها که هواپیماهای دشمن قادر به بمباران آن نباشند و یا پراکندگی و استتار مراکز حساس در سطح شهرهای مختلف.

نکته : پدافند غیرعامل امروزه تنها برای مقاصد نظامی کاربرد ندارد بلکه جهت مقابله با تمامی بحران های احتمالی می باشد امروزه حتی ساختار حفاظت اجتماعی شهروندان از یک بیماری همه یا حوادثی همچون سیل و زلزله بگونه ای مرتبط با مبحث پدافند غیرعامل می باشند.

گفته می شود که از 3500 سال پیش تا کنون بشر تنها 233 سال را در صلح سپری کرده است. پدیده جنگ در معماری و شهرسازی اثر بسزایی داشته است که بعضی از عناصر مرئی آن در معماری و شهرسازی به شرح ذیل است :

قلاع، حصارها، برج ها، خندق ها، شهربندها، دژها، دخمه ها، و ……..

تمهیدات نامرئی دفاع در معماری و شهرسازی نیز بدین شهر است :

ساباط ها، شریان های پیچ در پیچ (ارگانیک)، کوچه های باریک، قنوات و …..

همه این تمهیدات نسبت به معماری رویکرد دفاعی دارند و حتی امروزه با واژه هایی چون استحکامات، پناهگاه ها، و دفاع غیرعامل، با رویکرد علوم نظامی به ساخت و سازهای دفاعی توجه می شود.

 

 

دیوار چین (364 قبل از میلاد):

ویل دورانت در کتاب تاریخ و تمدن چین آورده است که  «  شی هوانگ تی » مردی که به چین وحدت بخشید، یکی از نخستین کارهایش متصل کردن و کامل ساختن دیوارهای دفاعی مجزایی بود که از دیدگاه برای حفظ چین از اقوام بربری شمال ساخته شده بود.

دیوار چین که هزار و پانصد مایل طول دارد  و در نقاط مختلف  آن دروازه‌های بزرگی به سبک آشوری تعبیه شده، عظیم‌ترین ساختمانی است که بشر تاکنون برپا داشته است. ولتر در عظمت آن می‌گوید: اهرام مصر در برابر آن چیزی جز توده‌های سست و بی‌اعتبار نیست.

 

تفکر ساخت و احداث دیوارها و خطوط و دژهای دفاعی از قدیم‌الایام به عنوان یک اقدام دفاعی با هدف سد کردن و ایجاد مانع در مسیر تهاجم دشمن و ممانعت از مواجه شدن با حمله‌های غافلگیرانه دشمن مورد توجه دولت و ملت‌های مختلف بوده است که تاکنون نیز ادامه داشته است

در جنگ جهانی دوم که با استفاده از هواپیما و بمباران شهرها و مراکز صنعتی و سرمایه‌گذاری و پس از آن استفاده از موشک توسط آلمان نازی شروع شد خسارات ناشی از جنگ به خصوص آسیب‌های که به مردم و بخش‌های غیر نظامی وارد شد نسبت به جنگ جهانی اول سیر صعودی داشت و این موضوع باعث شد تا کشورها به پدافند غیر عامل اهمیت مضاعفی بدهند.

 

کشور آلمان:

آلمان توسعه پدافند غیر عامل را در دستور کار خود قرار داد و علاوه بر سازمان‌های دولتی، شرکتهای خصوصی نیز به صورت داوطلبانه و افتخاری در این زمینه با دولت همکاری می نمایند. بسیاری از تأسیسات و ساختمان‌های این کشور به صورت دو منظوره احداث می‌شود و علاوه بر کاربردهای متفاوت در شرایط عادی، در شرایط بحران به پناهگاه تبدیل می‌شود که از جمله این مراکز  به خطوط راه آهن زمینی،  ایستگاه‌های مترو و پارکینگ‌های بزرگ ساختمان‌ها اشاره کرد. این پناهگاه‌ها برای استفاده عموم آماده میگردد. مردم و شرکت‌های ملی و خصوصی در صورت رعایت استانداردهای دفاع غیر عامل از دولت‌ها کمک‌های مالی دریافت می‌نماید و ساخت پناهگاه در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز مشابه الزامی است.

 

میزان حفاظت در جنگ های جدید

امروزه در کشورهای درحال توسعه برمبنای الگوی حمله هوایی آمریکا برای مقابله با موج اول حمله، که شدیدترین و غافلگیر کننده ترین حمله است، می توان از راهکار و الگوی

FEMA برای تطبیق خسارات طبیعی و مصنوعی (جنگ) استفاده نمود.

با الگوی FEMA آثار تهدیدهای طبیعی و مصنوعی (تروریستی) در حوزه های معماری و شهرسازی بررسی می شود، این حوزه ها عبارتند از :

1. اثر تهدید بر خطوط حیاتی و زیرساخت ها (شبکه آب، برق، گاز، راه ها، پل ها، و غیره….)
2. ساختمانهای عمومی (ادارات دولتی، بیمارستان ها، مراکز تجاری و ……)
3. ساختمان های شخصی (منازل و املاک شهروندان)

همچنین با استفاده از FEMA برای محاسبه روال تصمیم گیری برای تعیین میزان هزینه حفاظت در مقابل تهدید، الگوی اقتصادی نسبت سود به هزینه برای کاهش آسیب، قبل از حادثه بالقوه، مبنای کار قرار می گیرد. روش اقتصادی BCR جوابگوی سود حاصل از پیش بینی و سرمایه گذاری برای جلوگیری از خطر است. در صورتی که رفع خطر اصل باشد و منابع سرمایه کذاری دولتی باشند می توان با تایید میزان حفاظت، هزینه لازم را محاسبه و از بودجه دولتی برداشت کرد. فرمول آن به شرح ذیل است :

در فرمول بالا بجای خطرات تروریستی، که برای آمریکا مطرح است، می توان خطر تهدید هوایی آمریکا را برای یک کشور مثلا خاورمیانه ای در نظر گرفت.

سود اقدامات حفاظتی انجام گرفته در این روش بصورت مستقیم و غیرمستقیم است.

1. سود مستقیم عبارتست از آسیب های وارده به ساختمان، تاسیسات، محتویات ساختمان، سایت و خلاصه آنچه مادی و محسوس است (حوزه مهندسی).
2. سود غیرمستقیم عبارتست از آسیب های ناشی از توقف فعالیتها، مانند توقف فعالیت کارخانجات، کاهش اجاره یا هزینه نقل و انتقال افراد و وسایل، مرگ و میر و زخمی شدن و ….. (حوزه اقتصاد).

در این روش اقتصادی کل هزینه پروژه برای کاهش خطر در مخرج کسر قرار می گیرد و اسناد مورد نیاز برای برآورد آن به شرح زیر است :

بررسی گزینه های سرمایه گذاری، روش ارزیابی اقتصادی، برآورد سرمایه مورد نیاز، پیش بینی جریان نقدینگی، نرخ صحیح بهره پول (تورم)، جمع آوری اسناد و خطرات مشابه و تطبیق آن با کشور مزبور- تهیه برنامه اجرایی کاهش خطر مانند طرح پراکندگی.

برای پروژه های بخش خصوصی یا سرمایه گذاری محدود می توان از روش شرکتهای بیمه استفاده کرد. یعنی روش نسبت هزینه به سود، CBR را جایگزین روش BCR کرد.

از این روش برای سرمایه گذاران بخش خصوصی بویژه در حوزه معماری و شهرسازی استفاده می شود. با احتساب میزان هزینه صرف شده و میزان بهره مورد انتطار سرمایه دار.

در زلزله می توان گفت به اندازه هر میزان سرمایه صرف شده ساختمان تا چه حد در مقابل لرزش مقاومت می کند. به همان نسبت شرکت های بیمه گذار بدنبال برآورد حداکثر خسارت زلزله اند تا آنرا به کمک اطلاعات مربوط با میزان درخواست غرامت و مبلغ بیمه شده بسنجد.

 

میزان حفاظت و معماری

در روش FEMA، آمریکا با شناخت علمی سعی می کند روش تهاجم تروریسم و آثار بجا مانده از آن را در طراحی معماری ملحوظ کند و سپس به استحکامات و دیگر موارد اثر گذار در معماری بپردازد. حتی در عناصر ساختمانی با دید دفاعی نیز تحقیقاتی انجام داده است، از جمله در مورد جنس و ابعاد شیشه، درز پنجره و ….. بنابراین بعد از برنامه ریزی (حوزه علوم انسانی و مدیریت)، به طراحی معماری می پردازد و سپس به تناسب در ساخت دقت به عمل آید. برای نمونه، قدرت نفوذ یک ماشین حامل مواد منفجره را در محوطه سازی، بطور علمی بررسی و سپس عامل دفاع با دیگر عوامل موثر در معماری منظر در نظر گرفته می شود. در نهایت مباحثی همچون نورگیری، ابعاد پنجره و چگونگی محاسبات نور و تهویه در ساختمانهای زیرزمین نیز لحاظ می شود. البته هر یک از جزئیات ساختمان های مانند شیشه در انفجار حوزه علمی وسیعی دارد. اما قبل از هر بحث، طراحی معماری نیازمند مبانی نظری در معماری دفاعی است تا طراح بتواند آن را در ژن طراحی خود اثر دهد. با تجربیات حملات اخیر آمریکا به عراق، لازم است در سرزمین مورد مطالعه باید در چارچوب FEMA به جای تهدید تروریسم، تهدید هوایی منظور شود، و به تناسب آن ژن دفاع در طراحی معماری و شهرسازی ملحوظ شود.

 

 

---

پی نوشت ها :

سرقصل مطالب مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان / پدافند غیرعامل

FEMA :

Federal Emergency Management Agency