مصالح ساختمانی / چوب ساختمانی

چوب بعنوان مصالح ساختمانی سنتی و دیرینه همواره از هزاره دهم ق.م. و از همان ابتدای سکونت بشر در استقرارگاه های ثابت مورد استفاده انسان ها واقع گردیده است. چوب به دلیل خواص و ویژگی های خاص خود هنوز هم بعنوان یکی از مصالح قابل توجه در ساختمانها بشمار می رود و حتی گاها بعنوان تزئین لوکس و تشریفاتی خانه ها و ابنیه گران قیمت مورد استفاده واقع قرار می گیرد.

 

 

خواص عمومی چوب

 

چوب یک بافت سلولزی آلی می باشد که ساخته شده است از نزدیک به 50% کربن + نزدیک به 40% اکسیژن + نزدیک به 6% هیدروژن + 1% وزنی ازت و کانی ها.

چوب مانند سنگ یکی از پیشین ترین مصالح ساختمانی است. در زمانهای گذشته دور بیشتر روی زمین از جنگل پوشیده بوده که اکنون نابود شده است. امروزه چوب کمتر از پیش در ساختمان مصرف می شود، زیرا :

1. با پیشرفت کردن صنعت برای بارگذاری فولاد و بتن جای چوب را گرفته اند.
2. چوب بجز ساختمان در کاغذ سازی و مبل سازی ساختن در و پنجره و پارچه بافی هم مصرف می شود.
3. گسترش ساختمان و کم بودن چوب عامل گرانی آن گردیده است.
4. تاب کششی چوب از تاب فشاری آن بیشتر است.
5. چوب می سوزد، می پوسد، کپک می زند و موریانه می خورد.

در برابر اینها کار کردن با چوب آسان است نسبت به وزن فضایی کشش تاب زیاد دارد. گرما بندی آن خوب است و خیلی کم گرما از آن عبور می کند. چون رنگ و نقوش گونه گونه دارد برای تزئین دیوارهای داخلی ساختن مبل و وسایل تزئینی مکمل همانند قاب عکس مصرف می شود.

در ایران با آنکه حداقل 170 هزار کیلومتر مربع جنگل وجود دارد، هنوز چوب ساختمانی به عمل نمی آورند. از این رو چوب عمل آمده را از کشورهای دیگر می آورند که گران است. البته اکنون در گیلان و مازندران تعدادی کارخانه عمل آوری چوب ساخته شده است. چوب در کارهای کمکی ساختمان مانند چوب بست، و صندوقه برای ساختن بتن و غیره… مصرف می شود.

 

ساختمان درخت :

در برش عرضی تنه درخت سه بخش جدا از همدیگر دیده می شود. مغز که نمی شود به آن بار گذاشت، پوست که مصرف ساختمانی ندارد و چوب که هم می توان بار بر روی آن گذاشت و مصرف ساختمانی دارد.

روی برش عرضی درخت دایره های متحد المرکز دیده می شود که نشان دهنده سن درخت هستند. رنگ این دایره ها از سوی درون و از سوی بیرون تیره هستند. پهنای این دایره ها نشانه وزن فضایی چوب، همجنس بودن چوب و چگونگی آب و هوای سال رویش آن است. در برش عرضی تنه درخت سوراخهای برش تارهای چوب نمایان است که از طریغ آنها تغذیه درخت از ریشه به سطح برگها می رسد، تا در آنجا قوام آمده و به درخت جذب شود.

درختهایی که چوبشان در ساختمان مصرف می شود دو دسته اند : سوزنی برگ و پهن برگ، که چوبشان یکسان نیست. برش عرضی درخت سوزنی برگ، ساده، منظم و هندسی است. برش عرضی درخت پهن برگ در هم می باشد.

از برش عرضی درخت برمی آید که :

چوب پوک، جسم جامدش کم و آب + هوایش زیاد است. در برش عرضی یک درخت، هرچه نسبت سطح ریزه سوراخها به جسم جامد (بدنه تارهای چوب) زیادتر باشد، چوب سبکتر است و یا هرچه چوب سبکتر باشد، جای خالی بیشتر دارد، بیشتر آب می مکد و تابش کمتر است.

چون بخشی از آب درون چوب به بدنه تارهای آن می چسبد، هر چه توپرتر باشد (تارهایش بیشتر باشد)، آب بیشتری به بدنه تارهای آن می چسبد (زیادتر آب می مکد) و بیشتر از چوبهای پوک کار می کند.

چوب سنگین، سخت تر، سفت تر و پایدارتر از چوب سبک است چونکه تارهایش بیشتر می باشد (توپرتر است).

چون ساختمان چوب درخت سوزنی برگ ساده است باید دنبال تارها یا عمود بر تارهایش بارگذاشت. بارگذاری کج (نه عمود و نه دنبال تارها) به تارها تاب چوب را کم می کند و چوب تغییر شکل می یابد.

می توان انگاشت که یک تکه چوب یک دسته تار بهم چسبیده است. از این رو درهم فشردن تکه چوب عمود برتارها نیروی زیاد نمی خواهد.

چوب پائیزه توپرتر از چوب بهاره است. در رویش سالانه، هرچه چوب پائیزه بیشتر باشد، تاب چوب بیشتر می باشد، هرچه دایره های سن درخت سوزنی برگ بهمدیگر نزدیکتر باشند و هرچه دایره سن درخت پهن برگ، پهن تر، باشد، تاب چوب آنها بیشتر است.

 

بریدن درخت :

در گذشته درخت را بیشتر با تبر می بریدند. از سویی که درخت باید روی زمین بیفتد، پای آنرا با تبر گود می ساختند، سپس سوی دیگر را می بریدند تا هنگام افتادن روی زمین تنه درخت، در پای درخت لاش نشود، اما امروزه درختان را با اره دستی و یا اره موتوری می برند. در جاهایی هم که بخواهند جنگل را ریشه کن یا نوکنند، ریشه ها را نیز در می آورند.

معمولا درختان را در فصل پاییز می برند زیرا شیره درخت در آن فصل سال کم است. در فصل های بهار و تابستان علاوه بر اینکه شیره داخل درخت زیاد است انگلها، قارچها، جکلبکها و حشرات به درختان هجوم می آورند و همین عوامل بعدها می تواند عامل آسیب الوارهای استفاده شده در ساختمان ها گردد.

درختان پس از بریده شدن بلافاصله پوستشان کنده می شود، بدین ترتیب انگل ها و قارچها از آن جدا می گردد، سپس در فضایی آزاد در مقابل نور خورشید قرار داده می شوند تا رطوبت زائد درخت خشک گردد باید توجه داشت اگر چنانچه تنها یکطرف در معرض نور آفتاب قرار گیرد و باعث خواهد شد بخشی از درخت بطور کامل رطوبت خود را از دست بدهد و بخش دیگر دارای رطوبت فراوانی باشد که نتیجه ترک های فراوان در سطح درخت خواهد بود و این یعنی غیزقابل استفاده بودن چنین درختانی در ساختمانها و جنانجه از این قبیل چوب ها در ساختمانها استفاده گردد با این توجیه که بخش های ترک خورده توسط برخط مواد پر می گردند در نهایت عمر چندانی زیادی را نمی توان برای اینگونه محصولات متصور بود و جزو مصنوعات چوبی درجه 2 و یا درجه 3 محسوب می شوند.

تنه درخت در هنگام خشک شدن دو نوع ترک می خورد، هنگامی که تنها از یک سو خشک گردد از بیرون به درون ترک برمی دارد.

ترک نوع دوم از درون به بیرون است که معمولا دیده نمی شود، برای جلوگیری از این نوع ترک می توان دو سر بریده تنه درخت را گل مالی کرد، یا با کیسه پلاستیکی پوشانید، تا آب درخت زود نپرد و از درون به بیرون ترک نخورد، البته گاهی نیز درختان در زمان پابرجا بودن و در شرایط تندبادها از درون ترک می خورند.

 

خواص انواع چوب

از لحاظ رنگ چوب­ های تیره بادوام ­ترند اما مورد استثنا سرو خمره ­ای است که با رنگ روشن دوام زیادی دارد.

تاریخچه هنر تزئینی چوب

کنده‌کاری و ساختن اشکال مختلف بر چوب از کهن‌ترین هنرهای دستی بشر است. شکل دادن به ساقه‌ی قطع شده‌ی درختان و تراشیدن پیکره­ های چوبی، پس از یادگیری انواع کاربرد چوب توسط انسان نخستین، از اولین نشانه‌های علاقه‌ی انسان هنرمند به خلق آثار هنری می‌باشد که متریال و ماده اولیه‌ی آن چوب است. در طول تاریخ کاربردها و موارد استفاده‌ی چوب نزد بشر دستخوش تغییرات بسیاری نیز بوده‌است. از خانه و سرپناه چوبی گرفته تا جلد کتاب‌ها و دسته‌ی آلات جنگی و الواح مقدس و بسیاری مورد دیگر، چوب به عنوان عنصر پیوند دهنده‌ی انسان و طبیعت، بسته به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی، همیشه نقشی پررنگ در زندگی هنری و اجتماعی جوامع داشته‌است.

هنر تزئینات چوبی در دوران اسلامی

ظهور دین مبین اسلام و گسترش آن در کشورهای همسایه‌ی حجاز که از نظر آب و هوایی شرایط بهتری داشتند و چوب موارد استفاده‌ی بیشتری در میان مردم این مناطق داشت، باعث شد تا هنرمندان خالق آثار دستی چوبی که پیش از اسلام به ساخت مجسمه‌ها و پیکره ­های چوبی می‌پرداختند، با تغییر نگرش، هنری نو به نام «منبت‌کاری» را پایه بگذارند که تفاوتی شگرف با آثار چوبی قبل از ظهور اسلام داشت. معنا و مفهوم به همراه فرم و شکل تغییرات بسیاری کرده و حامل روحی آسمانی شد.

 

منبت کاری

منبت­ کاری، همان طوریکه از نامش مشهود است به مفهوم رویاندن می­باشد و علت آن طرح­های گیاهی بوده که به جای پیکره مرسوم شدند و نام کنده کاری روی چوب را تغییر داده و مسیر این هنر، متأثر از باورهای دینی تغییر نمود. تاریخ منبت کاری به تاریخ بشر برمی­گردد زیرا که مقارن با استفاده چوب می­باشد و حیات بشری جدای از آن نبوده است.متأسفانه آثار چوبی در طول تاریخ به دو دلیل عمده یعنی قابلیت اشتعال و قابلیت فساد به وسیله ارگانیزم­ های طبیعی (حشرات و قارچها …) از بین رفته ­اند. منطقی است بپذیریم به علت سهولت دستیابی و کار کردن، آثار چوبی باید هزاران برابر آثار سنگی و فلزی بوده باشند ولی امروزه تعداد اندکی از آنها باقی مانده است.
آثار بدست آمده از مصر باستان و بومیهای ایران در هزاره­ های قبل از میلاد حکایت از فعالیت 5000 ساله این هنر دارد.

 

منبت کاری در هنر اسلامی

هنر منبت­ کاری در طول تاریخ اسلام کم کم به سراغ مساجد رفت. آثار منبت­ کاری بر منبرها؛ درب­های مساجد و رحل­های قرآن از این قبیل می­ باشند که با طرح­های گل و بوته تزیین شده ­اند. غیر از طرح­هایی که اساس گیاهی دارند مثل گل و بوته و طرح­های اسلیمی که عموماً در حاشیه­ ی صفحات قرآن بکار می­رفته است، طرح گل و مرغ نیز رنگ و بوی مذهبی داشته است نهایتاً اینکه نقشهایی از جانوران نیز وارد این طرح­ها شده است که به صورت اصلاح شده کاربرد یافت.

محدودیت در انتخاب طرح­ها و عدم ارضاء هنرمندان با خلق انواع طرح­های گیاهی رئال موجب گشت خلاقیت ذهن هنرمندان مسلمانان در جهت خلق سبک­های جدید پیش رود. کم­ کم گلها و گلبرگ­ها به شیوه­ های سمبلیک طراحی شده و روز به روز طرح­های پیچیده ­تری به وجود آمده و این چنین بود که منبت کاری در مسیری جدید توسعه یافت، بخصوص آنکه طرح­هایی از آیات قرآن و اسامی خدا و بزرگان مذهبی با انواع خط­های اسلامی    کنده­ کاری می ­شد که حاشیه آنرا می ­توانستند به صورتی متقارن از طرح­های ابداع شده زینت دهند و اوج زیبایی در این آثار متأثر از طرح­های حیوانات که برگرفته از روایات قرآن یا زندگی بزرگان مذهبی داشت تنوع دیگری در این هنر می ­باشد، اثر معروف یونس در دهان ماهی و یا ضامن آهو (امام رضا) شامل این سری آثار می­ باشند. بخصوص آنکه می­توانستند همراه با کنده کاری کلمه­ هایی از قرآن، با اجرای طرح­های جدید، زیبایی آنرا افزون کنند.

 

اُرُسی (ترکیب نور و چوب و شيشه)

واژه ارسی در فرهنگ عمید به معنی در اتاقی است که بر روی حیاط باز می­شود.

با بهره­ گیری از تاریخ معماری می­ توان گفت، در قرن هشتم هجری نمونه­ های فراوانی از رسم عناصر هندسی، گل و بته بر روی لوازم چوبی مانند منبر، درب امامزاده­ ها، صندوق مزار و رحل قرآن خلق شد. از اوایل قرن نهم هجری نیز این هنر رونق دیگری یافت و صنعتگران از مشبک و گره­ چینی در ساخت پنجره­ های منازل و کاخ­ها استفاده کردند، همچنین از دوران صفویه به بعد هم با تعبیه شیشه­ های رنگی در چوب­ های مشبک ارسی­ ها ساخته شد.
تقارن کامل در شکل، فرم و رنگ که از طرح­های اسلیمی نشأت گرفته و با تکه­ های کوچک چوب به شکل      ستاره­ های چندپر پیاده شده، ویژگی مشترک پنجره­ های مشبک گره چینی در سرتاسر ایران زمین به شمار می ­آید. در ارسی­ ها شیشه­ های الوان به رنگ­های زرد، سبز، قرمز و آبی به آن اضافه شده است.

در شمال ایران نیز ساخت ارسی مانند دیگر نقاط کشورمرسوم بوده است با این تفاوت که به دلیل رطوب هوای شمال از چوب درخت آزاد یا ازدار که مقاوم است و دوام بیشتری دارد استفاده می­شد ولی در مقابل در مناطق خشک جنوبی و مرکزی کشور از چوب چنار برای کار گره­ چینی استفاده می­ کردند.

در اتاق­های تابستان­ نشین ارسی­ ها که بالای درب اتاق­ها نصب می­شد نقش بادخور را ایفا می­ کرد. این پنجره­ های مشبک در هوای گرم، باد ملایم و مطبوع را با کوران هوا به داخل اتاق هدایت می­کرد و به همین سبب ارسی­ ها در اتاق­های تابستانی شیشه نداشتند، درحالی که در اتاق­ های زمستان­نشین شیشه­ دار بودند و شیشه به کار رفته در این گونه ارسی­ ها دست ­ساز و به سبب کمبود شیشه در آن زمان بسیار گران بوده و خمیر شیشه­ ها در این منطقه از روسیه وارد شده است.

هنر سوخته کاری روی چوب

سوخته­ کاری از هنرهای سنتی ایران است. در سوخته کاری از دو رنگ اصلی قهوه ­ای و طلایی استفاده می­ شود و طیف ­های مختلفی که از این دو رنگ بوجود می ­آید، تعیین کننده زیبایی اثر خواهد بود. خلق کنتراست­ های مختلف از دو رنگی که گفته شد و البته برقراری تناسب بین آنها، تنها هنری است که یک هنرمند سوخته کار پس از انتخاب شایسته طرح باید به منصۀ ظهور بگذارد.