سفالگری در ایران/ سفال دوران اسلامی

سفالگری در ایران سابقه بسیار دیرینه دارد. بیان بخش های منختلف سفال ایرانی از دیدگاه تکنولوژی ساخت، تزئینات، نقوش و مفاهیم نمادها و سایر موارد مباحثی هستند که از این پس در این صفحه بیان خواهند گردید.

 

سفال ایران نیز دقیقا همانند دوره بندی تاریخ و باستان شناسی ایران به سه دوره پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی تقسیم می شود. برخلاف تقسیم بندی مذکور آغاز بکار ارائه مطالب از معرفی سفال دوران اسلامی می باشد. دلیل این امر دریافت تعداد قابل توجهی ایمیل از مخاطبان سایت است. نکته جالب توجه تر اینست که بخش زیادی از این مخاطبان غیر باستان شناس بوده و تقاضا داشتند تا سفال دوران اسلامی به صورت ساده اما در تمامی ارکان معرفی گردد.

از اینرو در ابتدا مختصری از طبقه بندی عمده ترین فصل های دوران سفالگری دوران اسلامی ذکر می گردد و مراحل بعد بصورت جز به جز سفال هر دوره با ذکر جزئیات شرح داده خواهد شد.

سفال دوره اسلامی به دو گروه لعابدار و بی لعاب تقسیم می شوند.

سفالینه بی لعاب شامل : سفال بدون لعاب ساده، سفال بدون لعاب با نقش کنده، سفال بدون لعاب با نقش قالب زده، سفال بدون لعاب با نقش افزوده است.

نقوش اغلب هندسی، گیاهی، خطوط کوفی، صحنه های رقص و نوازندگی و غیره…. بوده است.

 

سفالینه لعابدار شامل :

1- سفال با پوشش لعاب گلی (Slip)     2- سفال با لعاب رنگارنگ بر روی زمینه سفید

3- سفال با طرح تقلید زرین فام            4- سفال با لعاب و طرح پاشیده

5- سفال با لعاب و طرح نقش کنده        6- سفال با لعاب و طرح یکرنگ

7- سفال با لعاب و طرح زیر لعاب           8- سفال با لعاب و طرح زرین فام

9- سفال با لعاب و طرح مینایی            10- سفال با لعاب و طرح لاجوردی

11- سفال با لعاب و طرح آبی و سفید     12- سفال با لعاب و طرح سلادن      13- سفال محلی

 

سفال سلجوقیان :

در هنر سفالگری این دوران استفاده از خمیر سفید شیشه برای ساخت ظروف سفالین مشاهده میگردد. این خمیر تقریبا شبیه خاک چینی دوره سانگ چین است. ظروف ساخته شده با این خمیر بسیار نازک و با پوشش لعاب قلیایی دارای رنگی نیمه شفاف بودند.

ظروف عهد سلجوقی با تنوع تزئینات بسیار شامل :

1- سفال بدون لعاب      2- سفال یکرنگ          3- سفال لاجوردی       4- سفال مینایی

5- سفال زرین فام        6- سفال بانقش زیر لعاب                   7- سفال سفید رنگ مسبک

8- سفال با نقش قالب زده

 

موتیف تزئینات سفال سلجوقی :

نقوش هندسی، نقوش حیوانی و پرندگان، خطوط کوفی، خطوط مارپیچ، نقوش گل و گیاه، با لعابهایی به رنگ آبی، سیاه زرد، قهوه ای، لاجوردی، سبز، سفید و فیروزه ای بودند.

مراکز عمده سفالگری سلجوقیان :

سلطان آباد (اراک فعلی)، ری، کاشان، ساوه، گرگان، نیشابور، شوش، بخارا، اصفهان، و سمرقند.

 

 

سفال خوارزمشاهیان  :

1- سفال جرجان                   2- کاشان                  3- ری           4- سفال محلی

ظروف عهد خوارزمشاهیان با تنوع تزئینات  :

1- زرین فام نقاشی شده زیر لعاب         2- مینایی یا هفت رنگ           3- یکرنگ با نقش کنده

4- یکرنگ با نقش افزوده و بدون لعاب

 

سفال ایلخانی :

1- سفال کاشان                    2- سفال کرمان           3- سفال جرجان         4- سفال سلطان آباد

5- سفال تخت سلیمان            6- سفال محلی

ظروف عهد ایلخانی با تنوع تزئینات :

1- سفال یکرنگ          2- زرین فام     3- مینایی       4- نقش کنده   5- یکرنگ لاجوردی

 

موتیف تزئینات سفال ایلخانی   :

1- نقوش گیاهی          2- نقوش انسانی          3- پرندگان (سیمرغ و اژدها)

4- نقوشهندسی

 

فرم ظروف ایلخانی : کاسه- بشقاب- پیاله و خمره

مراکز عمده سفالگری ایلخانی :

تخت سلیمان- کرمان- ورامین- ری- سلطان آباد و گرگان.

 

سفال تیموریان :

در عهد تیموریان ساخت نوع جدیدی از ظروف سفالی بنام کوباچه آغاز گردید. (کوباچه شهری در داغستان امروزی) تزئینات این نوع سفال شامل نقوش هندسی و گل و گیاه در زیر لعاب شفاف با لعاب آبی و لاجوردی با رنگ سفالین آبی و سفید است که معمولا زمینه سفید و نقوش تزئینی آبی است. و احتمالا تحت تاثیر ظروف آبی و سفید وارداتی از چین ساخته شده است.

 

ظروف عهد صفویان با تنوع تزئینات  :

1- سفال سلادن          2- کوباچه       3- سفال زرین فام   

     4- سفال سفید رنگ (گامرون)

5- سفال آبی و سفید (متاخر)    6- سفال یکرنگ کرمان

7- سفال رنگارنگ مشهد

 

موتیف تزئینات سفال صفویان :

گلهای تزئینی، نقوش انسانی، پرندگان، نقوش حیوانی،

 

فرم ظروف صفویان :

کاسه، بشقاب، کوزه، قدح، پیاله، قلیان.

 

سفال زندیه :

1- آبی و سفید           2- سفید رنگ

مراکز عمده سفالگری زندیه :

اصفهان که ساخت سفال آبی و سفید با نقاشی زیر لعاب و رنگارنگ در آن متداول بود.

نایین که ساخت نوع جدیدی از ظروف با نقاشی و تزیین آبی مایل به سیاه و تزیین مشبک با لعاب شفاف در آن متداول گردید.

---

 

نقوش سفالینه های دوران اسلامی :

 

1- نقوش انسانی :

سفالینه های تپه سیلک متعلق به هزاره پنجم ق.م. دارای نقوش انسانی در حال رقص است.

نقش زن در هزاره دوم ق.م. در سفال های تورنگ تپه گرگان.

نقش زن و مرد در حال سوگواری، ضیافت و شکار در سفالهای مرو دیده می شود.

نقوش انسانهای در حال رقص در برابر آتش در سفالهای شوش، تپه موسیان، تل جری، دیده می شود.

از زیباترین نمونه های سفالی می توان به سفال مکشوفه از گیلان اشاره نمود که دارای نقش دوازده انسان در حال نیایش و نواختن موسیقی است.

 

2- نقوش حیوانی :

یکی از نقوش حیوانی که از هزاره های نخستین مورد توجه سفالگران قرار گرفت نقش بز است. بز کوهی از روزگار باستان سمبل بارندگی و حاصلخیزی بوده است. نقوش مار و اژدها و سیمرغ از دیگر نقوش حیوانی است که سفالگران از ابتدای دوران اسلامی علاقمند به کشیدن آن بر روی ظروف سفالی بوده اند.

 

3- نقوش پرندگان :

نقوش سیمرغ، عقاب و طاوس بمراتب زیادتر در ظروف سفالین به نمایش درآمده اند.

 

4- نقوش هندسی :

نقوش هندسی از متداولترین و احتمالا قدیمیترین نقوشی هستند که در سفالگری مورد استفاده قرار گرفته اند. در ظروف اسماعیل آباد، سیلک، شوش و دیگر محوطه های باستانی نقوش هندسی مربع، مستطیل، دایره، چند ضلعی و ….. بر روی سفالینه های قرمز و خاکستری و نخودی رنگ به وفور دیده می شود. این نقوش در تمام دوران سفالگری ادامه داشته اند.

 

5- نقوش نوشتاری :

نوشته ها در سده هایی ابتدایی دوران اسلامی عباراتی چون : آرزوی سلامتی، سلامتی و سرور، خوشبختی، آرزوی برکت برای دارندگان و مصرف کنندگان و ….. است. در سده های میانی اشعار حماسی و عرفانی و اسطوره ای و پند و اندرز عاشقانه و صوفیانه و رباعیات با رنگهای طلایی و مینایی و رنگارنگ را شامل می شود. نوشتار با شیوه های گوناگون خط کوفی زمانی در داخل ظروف و زمانی در خارج ظروف کتابت می شوند.

زیباترین نقوش را می توان متعلق به سده سوم الی هفتم هجری دانست. بویژه نقوشی که سفالگران با الهام از دیوان شعرای بزرگ ایران، خیام و فردوسی، بهره گرفته اند.

 

6- سایر نقوش :

طرح های بسیار متنوع شامل نقطه چین، دوایر توپر، خطوط نامنظم، در ادوار اسلامی گروهی از این نقوش مانند طرح زنجیره ای معرف ساخت کارگاه ویژه ای مانند جرجان بوده است.