سرزمین اورارتو

امپراتوری درخشان و نوآور اورارتو تمدنی است که علیرغم تمامی ابداعات و نوآوری های تاثیرگذارش در هنر و معماری دوران تاریخی ایران، متاسفانه در میان محققین و دانشجویان ایرانی بسیار مغفول مانده است.

اتحادیه نائیری (1)
پیوتروفسکی (1381) در مورد اتحادیه نائیری می نویسد: ” سالنامه  های شلمانصر اول(1280 – 1261 ق.م) برای اولین بار ما را با عبارت اوروآتری جهت تعیین اتحاد ایلاتی کوچک بر ضد شاه آشور آشنا می کند…. متونی که به نام شاه آشوری توکولتی نینورتای اول پسر شلمانصر اول نوشته شده اند یک اسم جمعی دیگری برای ایالات کوهستانهای اطراف وان می دهند، که در آن، این منطقه زمین های نائیری نامیده شده اند، عبارتی که تقریبا یک قرن دوام داشت و بعدها جای خود را به اورارتو داد. کتیبه های کشف شده در کاخ و معبد توکولتی نینورتای اول در آشور چگونگی قیام 40 پادشاه سرزمین های نائیری بر علیه شاه آشور و چگونگی پیروزی بر آنها و با زنجیر آورده شدنشان را شرح میدهد. آنگاه قبایل نائیری هدایایی به پیشگاه شاه آشور می آوردند. و از آن پس عنوان جدیدی به شاه آشور بصورت ” شاه تمامی سرزمین های نائیری” افزوده می گردد.“ در متن کتیبه پادشاه آشور چگونگی واقعه بدینسان بیان گردیده است: ” زمانی که خدای آشور مرا به کشور نائیری و کشورهای سواحل دریای علیا فرستاد…. کشور نائیری و کشورهای سواحل دریای علیا را تصرف نمودم. 40 پادشاه را به زیرافکندم و سرور تمام آنها گشتم.“( 18 : 1997,Çilingiroğlu . )

تغییر فرم اتحادیه نائیری به کشور اورارتو
در اواخر هزارة دوم و اوایل هزاره اول قبل از ميلاد، در پی انحطاط دول باستاني بين ‌النهرين و آسياي صغير – ميتاني ها، هیتیت ها و آشور میانه – دولت آشور نو در سال 911 ق.م. در شمال بین النهرین سر برافراشت. همزمان در منطقه جنوب شرق آناتولی نیز دولتی از اقوام بومي و دولت های کوچک حوضه دریاچه وان بوجود آمد كه بعدها اورارتو نامیده شد. البته نکته قابل تامل اینست که دولت اورارتو به یکباره و بصورت ناگهانی ظهور نکرد بلکه این مسئله در یک پروسه زمانبر تحکیم اتحاد قبایل نائیری به سرپرستی اورارتوها ایجاد شد.
ضعف و نوسان قدرت دولت آشور فرصتی را ایجاد کرد تا اتحادیه نائیری تحت مدیریت اورارتوها در مسیر اتحاد و استقلال گام بردارد. گیریشمن(1381: 89) می نویسد: پایان قرن نهم ق.م. و نیمه اول قرن هشتم ق.م. انحطاط قدرت آشور را نشان می دهد که در نتیجه آن دولت مجاور – اورارتو – از این وضع استفاده کرده و دولت واحد را تشکیل می دهد. و بدین گونه یکی از امرای متعدد نائیری که پادشاهان آشور سابقا در قرن 12 ق.م. با او نبرد کرده بودند موفق شد وحدت ناحیه مذکور را تامین کند. سرزمینی که از سمت مشرق تا ناحیه ملتقای دو شعبه فرات کشیده می شد، کل دریاچه وان را شامل می گردید و تا دره رود ارس می رسید.
” در قرن نهم پيش از ميلاد نائيري قديم و چند ايالت ديگر، پس از سالها كوشش و ستيز پادشاهان بياايني(2) ، كشور وان يا اوراتو را تشكيل دادند که در ترجمة آشوري كتيبة روسا در توپ زاوا(3) نام اين كشور اورارتو آمده است نخستين پادشاه آشور كه در كتيبه‌ هاي خود از اين كشور ياد كرده شلمانصر اول است كه در اوايل قرن نهم ق‌م اين سرزمين را اورارتو خوانده است. “(مشکور، 1345: 5 – 6 )
بدین گونه دولت اورارتو رسما تاسیس می شود و کشوری را تشکیل می دهد که حوزه حکومتی آن ابتدا همان مرزهای اتحادیه نائیری سابق در مشرق و جنوبشرقي درياچة وان را شامل می شده اما تدریجا به سمت سرزمین های قفقاز جنوبی و شمال غرب ایران نیز گسترش می یابد. ” سرزمين اورارتوها كه از لحاظ موقعيت جغرافيايي ميان سرچشمه‌ هاي فرات و دجله قرار داشت. از شمال به كلخيد(4) – لازستان قرون بعد- و ايبري(5) – گرجستان امروزی- و آلباني – ولايات واقعه بين دربند كورا و رود ارس- محدود و آشور و ماد و بين‌النهرين در جنوب آن واقع و از مغرب به مشرق از فرات گرفته تا ملتقاي رود كورا به ارس امتداد داشت و حدود غربي آن تا كاپادوكيه(6) مي رسیده است. ارتفاع سطح اين كشور از سطح دريا بين 500 و 2250 متر است و رشتة جبال توروس(7) و آنتي توروس و كوههاي موازي با آنها كه قلة‌آرارات بلندترين قلل آنهاست اقوامي را كه در آن سرزمين مي‌زيستند مردمي كوهستاني بار آورده و در پناه استحكامات طبيعي كه از آن برخوردار بوده‌اند خوي جنگجوي بخشيده است ( مشکور، 1332: 8 ) دولت اورارتو پس از فتوحاتي قلمرو آن كشور را تا درياچة گوكچه(8) در شمال رود ارس و در مغرب به رود فرات و از مشرق گاهي تا راوندوز و سرچشمه‌هاي رود زاب توسعه داد. نتیجتا اورارتو سرزمین هایی را شامل گردید که به واسطه حضور کوه آرارات در آن، بعدها در برخی منابع از آن بعنوان کشور آرارات نام برده شد. ” اورارتو، یا بدان گونه که در کتاب تورات آمده، – آرارات(9) – اسم سرزمینی است، که بعدها ارمنیان از شبه جزیره بالکان بدانجا مهاجرت کردند و بنام ارمنستان شهرت یافت. این سرزمین را در یونان باستان با اسم الرودی می شناختند.“( هرتسفلد، 1381 201. ) كشور اورارتو [و يا خالدی] مشتمل بر قسمت اعظم ارمنستان کنونی، شرق آناتولی، اوآاي زيس(10) شهر مرزي آشور، ماننا و سرزمين پارسوا در جنوب درياچة اروميه و ايالت كوچك موساسير مي ‌شد. اين كشور در كتيبه‌ هاي آشوري و بابلي «اورارتو» خوانده شده و در يك نقشة‌ قديم بابلي محل: “اورا- اوراتو” يعني شهر اورارتو در شمال آشور معين گرديده است و در يك لغتنامة بابلي نام اورارتو معادل تيل‌لا(11) آمده كه به معني سرزمين بلند و مرتفع است. در تورات غالباً از كلمة آرارات كشور و قوم آرارات –اورارتو- اراده شده است(تورات کتاب ارمیا باب 51 آیه 27) چنانكه گفتيم آشوريها در كتيبه‌ هاي خود از این مردمان که همواره با آنان در نبرد و ستيز بوده‌اند نام برده ‌اند. اين اقوام نائيري و مين ‌ني و اورارد يا اورارتو هستند. هرودت نیز در تاريخ خود قوم اخير را آلارود مي ‌نامد. وجه تسمية ايشان به وان به مناسبت نزديكي آن كشور به درياچة وان و علت ناميده شدنشان به خالد به مناسبت نام خداي آنها خالدا و يا بقولي شريك بودن بوميان آن كشور با كلدانيها در پرستش خدايان مشترك و هم نام بوده است و آثار مكشوفه دلالت بر آن دارد كه مردم اين سرزمين خدايان كلداني را نیز مي‌ پرستيده‌ اند. اورارتوها خود سرزمین خویش را بیااینیلی می نامیده اند. ” سرزمین بیااینیلی نامی است که عموما توسط خود اورارتوها از اواخر قرن نهم به وطنشان داده شده است. این عبارت، یعنی یک اسم جمع مفرد، کم کم دو معنی پیدا کرد، که بخش مرکزی و سرزمینشان – یعنی منطقه دریاچه وان – و همچنین به طریقی عمومی تر کل کشور متمایز از سرزمین های تحت فرمانروایی که آنرا احاطه می کرد. لیکن از زمانی که عبارت اورارتو بطور همگانی در شرق قدیم بکار گرفته شد کم کم جانشین لفظ دقیق بیااینیلی شد که اورارتوئی ها در هنگام صحبت از خودشان بکار می بردند.“ ( پیوتروفسکی، 1381: 34) . پادشاهان اورارتو خود را ارلي يعني شاه و گاهي ارلی ارلا(12) – شاه شاهان- مي‌خواندند و غالباً القاب رالئو به معني بزرگ و دان‌نو مقتدر و كيس ساتي، و شاكين يعني شاهزاده را براي خود بكار مي‌بردند.

پی نوشت ها :

1– Nairi در اصل واژه ای سامی است

2- Biaini نامی که اورارتوها به سرزمین خود داده بودند.

3- Topzua منطقه ای در جنوب غربی تپه حسنلو در خاک عراق.

4-  Kolxid منطقه ای درگرجستان امروزی

5- İberi گونه ای از نژاد قفقازی

6- Kapadokia

7- Toros

8- Gogče گوگچه، نام دریاچه سوان کنونی در قفقاز جنوبی.

9- ayrarat- Ararat

10- Oaeyzıs بیتلیس کنونی

11- Tilla

12- Erili Erilau