سکه های ساسانیان – فصل دوم

در فصل دوم از سلسله مباحث سکه های ساسانیان به معرفی مشخصات و ویژگی های سکه های اردشیر یکم اولین پادشاه ساسانی تا سکه های قباد یکم بیستمین پادشاه ساسانی پرداخته میشود.

 

توجه : جهت مطالعه سکه های ساسانیان فصل یکم کلیک نمایید

 

سکه های اردشير یکم (224-242 میلادی)

تصویر روی سکه شامل نیم تنه شاه تصویر نیمرخ با ریش بلند و موی ریخته برروی شانه و دورتا درور آن با خط پهلوی حک شده است

پشت سکه؛ نیم رخ شاهنشاه به سمت چپ با همان ویژگی های ذکر شده در روی سکه است.  سکوی آتش بدون ملازمان و علائم پهلوی در خلاف جهت معمول حک شده است. متن پهلوی «  مزداپرست خدايگان اردشیر شاهنشاه ايران ايزدي نژاد».

در برخي از سكه­ هاي او از كلاه نواري به نام “اشهره وند” آويخته است. بر كلاه نقش هاي ديگري مانند “گردباد”، نقش عقاب با نواري بر گردن در ديگر نمونه ها ستاره شش پر بر كلاه و سينه، گردنبند وجود دارد. در حاشيه پوشاك برخي از سكه هاي ارشير نقش و نگار مرواريد دوزي وجود دارد. در تصاوير اردشير با كلاه پارتي، نقش بخش زيرين آن را كلاه سه كنگره دربرمي گيرد. برخي از تصاوير آرايش مو به­ شكل گيسوي محكم بهم بافته است. نقش ايزد مقدس زرتشتي اهورامزدا بر تاج شهرياري او ديده شده است. بر پشت سكه ها نيز مي توان آتش گاه به شكل ستوني حاوي چند پايه عمودي است كه آتش دان بر آن قرار گرفته است. از فراز آتش شعله ها زبانه مي كشد. آتشدان متكي بر دو پايه به شكل دست هاي شير است كه بر دو مجمر نهاده شده است. بر پايه ها نوارهايي ديده مي شود.

 

 

 

شاپور یکم (240 – 270 ميلادی)

روی سکه تصوير روي سكه هاي شاپور با افسر شهرياري كنگره دار كه گويي بر بالاي آن نصب شده است. از گوي و انتهاي افسر شهرياري نوارهايي رو به بالا ديده مي شود. دور گردن رشته اي از مرواريد مشهود است. نوشته روي سكه چنين است؛ بغ مزداپرست خدايگان شاپور شاه ايران كه چهر از ايزدان دارد. نقش نیم تنه شاه با تاج کنگره‌داری که بالای آن شیئی کروی شکل نظیر تاجی که در نقش رستم روی سر شاه نقش شده، دیده می‌شود و نوشته روی آن دو عبارت است. یکی «شاه پهریزدانی، خدایگان شاپور» مربوط به زمان ولایت‌عهدی که معمولا،ً شاه بخشی از کشور بوده و دیگری در زمان شاهنشاهی‌اش، بدین مضمون «مزدیسن شاهپوهر ملکان ملکا ایران مینوچیتری من یزدان» سکه‌ی شاپور دوم، کم‌یاب و نقش تاجش با سه ردیف مروارید مزین گردیده و در بعضی از سکه‌ها، شاپور سوم سر برهنه است. 
پشت سکه بر پشت سكه شاپور شكل آتشدان تغيير مي يابد كه برپايه بلند ستون آن آتشداني نهاده شده با اين نوشته “آتش شاپور” است. در دو سوي آن نيز دو افسر با كلاه كنگره دار ديده مي شود كه از كمرشان شمشيري آويخته و نيزه اي بدست دارند.

 

هرمز یکم (272 – 273 میلادی)

روی سکه تصوير نيمرخ هرمز به سمت راست با افسر شهرياري كوتاه كه چنبره هاي متحدالمركزي بر گوي بالاي تاجك هاي آن ديده مي شود. حاشيه سكه چنان است كه گويي چنبره اي مرواريد نشان بر آن كارگذارده، آرايش مو مجعد است.

پشت سکه آتشگاه با ستون بلند و آتشدان از چند قطعه راست­گوشه و از آن شعله اي زبانه مي كشد، درسمت راست تصوير ميترا با حلقه نوراني بر گرد سر كه شعاع هاي از آن مي تابد. ميترا در اين تصوير دست دراز كرده و حلقه شهرياري را به شاهنشاه مي دهد.در پشت آن آتش هرمزد به پهلوي حك شده است. در سمت چپ تصوير شاهنشاه ديده مي شود.

از زمان هرمز یکم القاب كاملتر می شود “مزداپرست خدايگان هرمزد شاهنشاه ايران و انيران، ايزدي نژاد”. گاه در تصوير پادشاه بر روي شانه ها نشانه جانشين شاهنشاه و در پشت سكه نيز گاه تصوير آناهيتا با تاج كنگره دار كه بر بالاي آن گويي نصب شده و شاه با شاخ برسم به دست، ديده مي شود. گاه تصوير شاهنشاه در سمت راست است. در نمونه اي هم اهورامزدا دست خود را در حال اعطاي حلقه شهرياري به سمت شاهنشاه دراز كرده است. 

 

 

بهرام یکم (271 – 274 ميلادی)

روی سکه نيم رخ راست بهرام با افسر شهرياري متشعشع كه گويي بر آن نصب شده است. از تاج ها نواركي بيرون آمده، آرايش مو تا اندازه اي به شكل گيسوي محكم بافته است. نوشته آن شامل بغ مزداپرست خدايگان بهرام شاهان شاه ايران و انيران كه چهر از ايزدان دارد. 

پشت سکه شامل آتشگاه مانند سكه­ هاي هرمزد و در دو سوي آن دو هيكل با شمشير و كمر ايستاده اند كه به دو سوي گوناگون مي­نگرند؛ يكي از آن ها تصوير ايزد ميترا و ديگري تصوير شاپور يكم “با تاج كنگره و گوي دار” و نوشته پهلوي آتش بهرام است.

 

بهرام دوم (276 – 293 ميلادی)

روی سکه تصوير نيمرخ راست بهرام و افسر شهرياري بالدار كه گويي بر آن قرار گرفته است. از تاجك ها نواري خارج شده است.آرايش مو مجعد است. نوشته روي سكه عبارت« آرياي بغ مزداپرست، خدايگان بهرام شاهان شاه ايران و انيران كه چهر از ايزدان دارد

پشت سکه نقش آتشگاه بر پشت سكه مانند سكه هاي دو پادشاه پيشين و دو پيكره يكي اهورامزدا و ديگري بهرام با افسر شهرياري كه به جهات گوناگون مي نگرند.

 

بهرام سوم (293 ميلادی) 

 

نرسی (293 – 302 ميلادی)

روی سکه تصوير نيمرخ راست نرسي كه انتهاي آن تيز گوشه و مرواريد دوزي بوده. آرايش مو به شكل گيسوان سخت بهم بافته اي است كه بر شانه ها فرو افتاده است. ريش او دسته دسته است. گردنبند او از دو رشته “مرواريد” است. بر كلاه مرواريد دوزي شده است.

پشت سکه بر پشت سكه نيز آتشدان با شعله اي زبانه كشيده، گراگرد ستون آتشگاه نوارهايي ديده مي شود. در دوسوي آتشگاه نيز دو پيكره اهورامزدا و ديگري نرسه با شمشير در دست قرار دارند.

 

هرمز دوم (303 – 309 ميلادی)

روی سکه تصوير نيمرخ راست هرمز دوم با افسر شاهي داراي تاجك هاي متعدد است. بر افسر شهرياري او تصوير پرنده اي وحشي با مرواريدي در منقار نقش شده است. بر افسر شهرياري گويي نصب شده و نواري از تاجك ها جدا شده و آرايش مو مجعد است. نوشته روي سكه “بغ مزداپرست خدايگان هرمزد، شاهان شاه ايران و انيران كه چهر از ايزدان دارد”.

پشت سکه بر پشت سكه آتشگاه و بر بلنداي آن شعله ها زبانه كشيده است. در ميان شعله هاي آتش، تصوير اهورامزدا تا سينه ديده مي شود. دو پيكره كنار آن، اهورامزدا و هرمزد چهارم است.

عمده ترين دگرگوني در نوع پشت سكه­ هاي او تصوير نيم تنه ايزد در ميان آتش آتشدان است. برخي از تاجك ها شياردار و برخي به مرواريد مزين است، نوارها از آن هاه و گوي آويزان است. 

 

آذر نرسه 310 میلادی

 

شاپور دوم معروف به ذوالاکتاف (379-309ميلادي)

روی سکه بر روی سکه تصویر نیمرخ شاپور دوم در حالیکه تاجی کنگره دار با گویی در بالای آن قرار دارد. آرایش مو مجعد و دارای گردنبندی مرواریدی با گوشواره است.

پشت سکه در پشت سکه او تصویر دو نگهبان در حالیکه شمشیری در دست دارند وتصویر نیمرخ اهورمزدا در میان شعله های قرار دارد.

 

 

اردشير دوم (383-379 ميلادي)

روی سکه تصویر سکه ها اردشیر دوم مانند پادشاهان گذشته دارای تاجی با گوی نواردار و موهایی با آرایش فرخورده توپی شکل، در حالیکه گردنبند و گوشواره ای دارد.

پشت سکه نقش پشت سکه نیز، دو نگهبان شمشیر به دست و نقش آتشدان که به صورت منفرد با یک علامت ديده مي شود.

 

شاپور سوم (388-383ميلادي)

روی سکه تصویر نیمرخ شاپور سوم با موهای فرخورده و تاجی با تزیین گیاهی که بر بالای آن گویی دارد.

پشت سکه پشت سکه نیز دو نگهبان برسم به دست و نیم تنه اهرمزدا در میان شعله های آتش قرار دارد. علامت سه نقطه بر ستون آتشگاه وجود دارد. در یک سكه نمونه دانگ “ابول برابر با یک ششم درهم” نقش ديهمي زده شده كه سراسر سكه را مي پوشاند. نقش آتشدان پشت سكه به صورت منفرد ديده مي شود. 

 

بهرام چهارم (389-388 ميلادی)

روی سکه تصویر نیمرخ او با ریش کوتاه، چشمانی گرد و تاجی بالدار که بر بالای آن گویی با نوارهای آویزان قرار دارد.

پشت سکه تغييرات اساسي در زمان او مربوط به پشت سكه بوده، و نام ضرابخانه ها در زمان او ذكر مي گردد، نقش آتشدان نيز به صورت منفرد ديده مي شود. 

 

 

یزدگرد یکم (420-399 میلادی)

روی سکه تصویر نیمرخ یزدگرد اول نیز با آرایش مو مانند سکه های پیشین و تاج او دارای نشانه هلال ماه است. دو نگهبان نیز برسم های بلندی در دست دارند. در دوره پادشاهي يزدگرداول نماد تير و ماه به گروه نمادي سكه هاي ساساني افزوده گرديد. بر روي سكه هاي او كه عنوان “مزداپرست خدايگان.. نام پادشاه” بوده، هنگامي كه اين نوشته بكار مي رود بقيه لقب نخستين حذف مي گردد.

پشت سکه در این دوره محل نوشته پشت سکه و کناره سمت راست و از بالا به پایین تثبیت گردید.

 

بهرام پنجم معروف به بهرام گور (438-420 ميلادی)

روی سکه تصویر روی سکه های بهرام با تاجی کنگره دارکه بر روی آن گوی و هلال تصویر شده است. تزیین موها به صورت انبوه در پشت گردن قرار دارد. گردنبند یک ردیفه مرواریدی نیز بر گردن او آویخته شده است.

پشت سکه در پشت سكه نيم تنه آتش به معرفي آتش پادشاهي پرداخته و بازنماي خود پادشاه است.از اين دوره تنها نام پادشاه بر روي سكه باقي مي ماند. نام ضرابخانه ها در زمان او جاي ثابت خود را در سمت راست زمينه سكه پيدا مي كند. بر بعضي از سكه ها نيز نشانه ويژه اي از پادشاهي با اين معني نقش شده است “آنكه شكوه به زمين مي بخشد”.

 

 

یزدگرد دوم (457-438 ميلادی)

 

هرمز سوم (459-457 ميلادی)

 

پيروز (484-459 ميلادی)

در برخی از سکه های پیروز تاج او دارای بالهای گشوده و برخی دیگر مزین به گوی و هلال است. ریش او کوتاه و مو ها به صورت توپی فر خورده در پشت سر او جمع شده است. دو نگهبان پشت سکه اندکی کوتاه تر از شعله های آتش آتشدان هستند. 

 

بلاش (488-484 ميلادی)

تصویر بلاش با کلاهی کنگره دار و هلال و گویی که دارای شیار و نقطه است دیده میشود. مو و ریش کوتاهی دارد و در پشت سکه نیز کلاه دو نگهبان از حاشیه سکه بیرون رفته است. در پشت سكه هاي او نيم تنه اهورامزدا ديده مي شود. اّما حضور او مداوم نيست و همراه به نمونه هاي ديگر است. به احتمال اين نيم تنه خود پادشاه است و به معرفي آتش پادشاهي مي پردازد. عبارت روي سكه، “پادشاهي شايسته بلاش” است. بر شعله هاي آتش تصويري از ايزدان پديدار مي گردد.

 

قباد یکم بار اول ۴۸۸ – ۴۹۷، بار دوم ۴۹۹ – ۵۳۱

سکه‌های قباد با همان روال و اسلوب کلی سکه‌های ساسانی ضرب شده و هیچ نوع اثر و نشانه‌ای که دال بر تغییر عقاید مذهبی و نفوذ آئین مزدک باشد، در آن‌ها دیده نمی‌شود. در پشت سکه‌های مفرغ دورهٔ دوم سلطنت قباد مخصوصاً اواخر دوران حکومت او، تصویر ولیعهد خسرو انوشیروان نقش گردیده‌ است.