معماری اسلامی / ویژگی های معماری سلجوقی

معماری دوره سلجوقی بلحاظ ایستایی و فونداسیون بنا بیشتر عنصر سازه­ای است تا تزئینی بهمین دلیل در تمام بناهای دوران سلجوقی ایران چیزی که تاکنون باعث پایداری آنها شده استحکام آنهاست. استحکام شاخصه معماری سلجوقی است.

معماری ایران در دوران سلجوقی

پوشش سبک ایرانی اغلب کاشیکاری است. استفاده از کاشی یکرنگ را بصورت خیلی محدود در روی بناها قبل از 481 هجری در مدرسه حیدریه قزوین و مسجد جامع قزوین داریم. گفتنی است که استفاده از کاشی بر روی بناهای ایرانی قبل از دوره ایلخانی بسیار کم و جزئی است. نقطه بارز معماری سبک ایران وجود تاق و پوشش کاشی است و در بقیه موارد با دیگر کشورهای اسلامی نقاط مشترک دارد.

عنصر مناره در دوران سلجوقی کاربرد تزئینی دارد ولی در دوره­های بعدی بعنوان عنصر اصلی مسجد شناخته می­شود. دو مناره بودن برای پایداری تاق است وقتی تاق­ها دارای ارتفاع زیادی هستند از مناره برای جلوگیری از رانش و استحکام آنها استفاده می­شود. مثل : مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع یزد.

دوره سلجوقی دوره تاثیرگذار در هنر جهان اسلام است. بیشتر تحقیقات روی محور دوره سلجوقی است.

دو دوره در ایران وجود دارد که هنر ایران جهانی می­شود:          1- دوره سلجوقی        2- دوره صفوی          

یعنی این دو دوره صاحب سبک شناخته شده که تاثیر آنها تا شمال آفریقا هم به چشم می­خورد. بزرگترین الگوی هنر معماری سلجوقی و یا بعبارتی کتابچه هنر معماری سلجوقی مسجد جامع اصفهان است. مسجد جامع اصفهان از سده دوم تا زمان قاجار مورد مرمت، احیا و الحاقات زیادی شده است. مهمترین دوره ایجاد بنا و تحولات آنرا می­توان به دوره سلجوقی نسبت داد.

از سال 515 هجری به بعد انواع تاق­ها و تزئینات معماری اولین گنبد دوپوسته و اولین چهارایوانی اسلامی انواع خطوط که منشعب از خط ثلث می­باشند و همینطور انواع تقسیمات فضایی در معماری و انواع تاق­ها در این بنا به چشم می­خورند. یعنی سبکی در این دوره نهادینه شده که نتنها در ایران بلکه در هند و مصر هم ادامه پیدا کرد.

سلاجقه از ترکان غُز هستند که ظهور آنها به سال 412 هجری برمی­گردد. که قلمرو حکومتی آنها نیز نسبتا پهناور بوده است. در ابتدای امر دو برادر بنام طغرل در نیشابور و چُغری بیگ در مرو تاجگذاری می­کنند. از میان سلاطین سلجوقی چهار تن از معروفترین آنها را می­توان بترتیب ذیل نام برد :

1- طغرل        2- آلب ارسلان           3- سلطان ملکشاه        4- سلطان سنجر

اصفهان در زمان ملکشاه پایتخت وی بوده است. دلیل شکوفایی هنر و صاحب سبک شدن هنر ایران در این دوره به خاطر حکومت سلاجقه نیست بلکه به خاطر داشتن وزرای هنرمند آنهاست. که حکومت سلجوقیان مسیر شکوفایی فرهنگ و اقتصاد را طی می­کند. چرا که هنر همواره در جامعه مرفه و متمدن پدید می­آید. قبل از ورود سلاجقه به ایران آنها بیابانگرد بودند و هنر و معماری تناسبی با خوی و خصلت آنها نداشت. اما هنر ایرانی و سرزمین ایران بستر مناسبی بلحاظ هنری و اقتصادی شد تا سلاجقه نیز با اوج هنری ایران بواسطه وزرای هنرمند و عاقبت­اندیش آشنا شوند.

این مسئله از زمان قدم گذاشتن طغرل به اصفهان صورت می­گیرد. شهر اصفهان در زمان ورود طغرل شهری جنگ زده بود که معماری بسیار ضعیفی داشت. طغرل این شهر را بازسازی کرده طوری که ناصرخسرو قبادیانی در سال 432 هجری که به اصفهان رفته بود به نام سلطان طغرل بر کتیبه سردر دروازه ورودی اصفهان اشاره می­کند. لازم به ذکر است که اصفهان پیش از آمدن طغرل پایتخت آل­ بویه بود.

تکنیک و اصول معماری سلجوقی :

تکنیکی که در معماری این دوره بکار می­رفت تاق و نغول و پَروَز است. (تاقچه کور) تاق و نغول تاقی را گویند که در پروز قرار دارد. که بیشتر از 10 متر نیستند. این عناصر سبک کننده بنا هستند که در دوره سلجوقی علاوه بر کاربری استحکام بعنوان تزئین نیز بکار می­رفتند. دیوار شرقی و غربی تاق­کسری پوشیده از تاق و نغول است که سلاجقه از آن تقلید کرده­اند. قدیمیترین گنبدهای سلجوقی خیاره­ای است که در سمرقند و بخارا و هرات دیده می­شود. تجربه گنبد خیاره­ای را ایرانی­ها به سمرقند بردند. اما متاسفانه در حال حاضر هیچ گنبد خیاره­ای شکل در ایران وجود ندارد.

در دوره سلجوقی ایوان­ها کوچک و کم ارتفاع بودند در نتیجه گریوه­ها هم کوتاه بودند ضمن اینکه باید در نظر داشت با گریوه بلند نمی­توان گنبد شلغمی یا نار ساخت بنابراین گنبد باید هندوانه­ای شکل باشد.

ویژگی­های معماری سلجوقی :

معماری دوره سلجوقی بلحاظ ایستایی و فونداسیون بنا بیشتر عنصر سازه­ای است تا تزئینی بهمین دلیل در تمام بناهای دوران سلجوقی ایران چیزی که تاکنون باعث پایداری آنها شده استحکام آنهاست. استحکام شاخصه معماری سلجوقی است.

همچنین مساجد سلجوقی چهارچوب مشخصی دارند که یکی از آنها وجود تاق­های تیزه­دار(پرشین آرک) است. تاق­های چشمه در عراق مربوط به قرن 7 هستند و تیزه­دار هستند.

نکته : سلاجقه به دلیل عدم اعتماد به ایرانی­ها پادشاهان خود را در دوران کودکی به لَه­لِه یا اتابکان می ­سپردند. اتابک به فرد مورد اعتمادی گفته می­شد که معمولا از میان نظامیان انتخاب می­شد و تا رسیدن به سن قانونی شاه به امورات او رسیدگی می­کرد. بهمین دلیل اتابکان روم، شام، کرمان، آذربایجان و …. پدیدار گشتند و گاها برخی از آنها تشکیل حکومت می­دادند.

می­توان گفت اتابکان پل ارتباطی هنر ایرانی دوره سلجوقی تا دوردست­ترین نقاط جهان اسلام بودند و هنر و معماری ایرانی در دوران سلجوقی توسط اتابکان به هند و مصر و شمال آفریقا انتقال داده شد و آنها این نقش را به خوبی ایفا نمودند.

بعبارتی دو عامل در گسترش هنر ایران دوره سلجوقی در جهان اسلام وجود داشت : 1- نقش اتابکان   2- ارتباط دریایی (آناتولی تا بسفر در دست سلاجقه بود).

هنر معماری دوران سلجوقی در تقابل با هنر پارچه­بافی و فلزکاری و شیشه ­گری بود و تا شمال آفریقا و جبل­الطارق و سیسیل تحت عنوان هنر ایرانی شناخته  می­شد. همچینی در این دوران هنر اسلامی هنر و بخش مسلمان نشین چین (سین کیانگ کنونی و کاشغر آنزمان) تحت تاثیر هنر ایرانی قرار گرفت.

مهمترین تاثیر مکتب ایران که نهادینه می­شود و بصورت یک سبک مطرح می­گردد در دوره سلجوقی اتفاق می­افتد. در این دوره دو ناحیه را با تاثیرپذیری از سبک ایرانی داریم :

1- آناتولی (منطقه تحت حاکمیت سلاجقه روم)             2- سوریه

از پایان سده 5 هجری کاشی بصورت تک­رنگ و نگین­نشان مورد استفاده قرار می­گیرد. بعنوان مثال در مسجد حیدریه قزوین دیده می­شود. اواخر سده 6 کاشیکاری از جمله عناصر تزئینی و پوششی است که    می­توان در مساجد زوزن و فرومد آنها را دید.