مُهرهای استوانه ای شیشه ای : سبک عیلام پیشرفته

حفاری های چغازنبیل علاوه بر روشن نمودن بخش های گوناگون معماری عیلامی که تا آنزمان چندان شناخته شده نبودند، حسن دیگری نیز داشت و آن بدست آمدن تعداد قابل توجهی از مهرهای استوانه ای بود که محققین موفق شدند تا با مطالعه نقوش آنها بسیاری از جنبه های تمدنی عیلام را تحلیل نمایند.

 

 

مُهرهای استوانه ای شیشه ای : سبک عیلام پیشرفته[1]

این گروه، که از نظر مهرهای استوانه ای شیشه ای بسیار همگون است و شاید هم بعضی از آنها نیز قاالبگیری شده باشند[2] برای نشان دادن خدایان بلند قامت از برتری ویژه ای برخوردار است. بنظر می رسد که این امر منبعث از تحول مهرهای استوانه ای کاسیت با سبک های متنوع است، ولی دارای عناصری است که ظاهرا از نوع عیلامی هستند به این معنی که نقوش آن دارای صفحات قاب مانندی است که با خطوط نازک متقاطع و ردیف هایی از نقاط دایره ای شکل تزئین شده اند. این دو عنصر در اکثر موارد برای تشکیل یک قاب با هم ترکیب می شوند و همین امر یادآور معماری عیلامی است که کتیبه ای را در درون خود محصور می کند[3].

بنابراین، نقاط دایره ای شکل می توانند نشانگر سر گل میخ های لعابدار عیلامی باشند که تعداد کثیری از آنها در چغازنبیل پیدا شده اند[4]. ما برای اینکه این گروه را از مهرهای استوانه ای بدل چینی متمایز کنیم، آنرا عیلام پیشرفته می نمامیم. مهرهای استوانه ای بدل چینی نیز خاص حکاکی عیلامی هستند ولی با سبکی ساده تر و غالبا تا حدی خشن.

شخصیت های خدایی مهرهای استوانه ای عیلامی پیشرفته، خدایانی هستند که در دست خود چنگک دارند. سر این خدایان غالبا با کلاه مخروطی شکل پوشیده شده و پیراهنی بر تن دارند که یا چین دار است و یا حاشیه یراق دوزی شده دارد. رابطه بسیار مستقیمی که بین این گروه و گروه قبلی وجود دارد توسط مهر استوانه ای  شماره 18 و شماره های 4 و 5 نشان داده شده است. این مهرهای استوانه ای نشانگر دو خدا هستند که هر کدام چنگکی بدست دارند. تفاوت این مهرهای استوانه ای فقط در قاب کتیبه آنهاست. کوشش هایی که برای تعبیر و تفسیر نقش و نگارها و خطوط گروه اول[5] به عمل آمد در مورد گروه دوم نیز صدق می کند.

 

 

 

 

 

یکی از عناصر متمایز کننده این گروه درختی است که از ویژگی های آن تاجی است که شامل حداقل یک جفت زینت مارپیچی است، این زینت ها به طرف بالا پیچ خورده اند (مهرهای استوانه ای شماره های 15، 16، 20 ) تنه این درخت مثل درخت هایی است که در روی ستون های زینتی یا لوحه هایی  کتیبه دار اونتاش – آن. گال[6] و روی طشت یا لگن آئینی شوش دیده می شوند و با هاشور مخطط شده اند. عنصر متمایز کننده دیگر، پرنده بزرگی است که یا بصورت تنها ظاهر می شود یا بصورت جفت. این پرنده احتمالا عقاب است (مهرهای استوانه ای 15 تا 17) روی اثر برجای مانده از مهر نیپور، لوح 14، شکل 9، یک خدای چنگگ دار همراه با موتیفی مرکب از دو پرنده دیده می شود. در اینجا خطوط موازی بال را میبینیم که تمام بدن پرنده را شکل می دهند.

در قسمت بازمانده ای از مهر استوانه ای شماره 19 موضوع متفاوتی را می بینیم که عبارتست از یک کمان و یک گوزن، بنابراین صحنه ای است از شکار. ممکن است ک مهر استوانه ای شماره 20 نیز نشانگر یک کماندار باشد ولی بازهم امکان دارد که این شکل نشانگر ستایشگری باشد که به زانو درآمده است. یک مهر استوانه ای خویشاوند با این گروه، مهر استوانه ای شماره 38 است که آن نیز یک کماندار زانو زده و یک درخت ویژه این گروه را نشان می دهد. فقط قد بلند کماندار و نبودن ظاهری صفحه قاب مانند با خطوط متقاطع (شاید ناشی از خراب شدن مهر استوانه ای باشد) موجب شده است که مهر استوانه ای شماره 38 در گروه چهارم، که کمانداران را نشان می دهد، قرار بگیرد.

 

زمینه مهرهای استوانه ای شماره های 19 و 20 به چند صفحه قاب مانند تقسیم شده اند. احتمال دارد که این امر نشانه ای کمپوزیسیون ویژه قرن هشتم قبل از میلاد باشد، زیرا که آنرا در یک اثر بازمانده از مهر آشور به نام کاداشمان – تورگو[7] باز می یابیم.

در شوش تعداد زیادی از این نوع مهرهای استوانه ای وجود دارد و نیز می توان اثر مهرهایی را به این حساب آورد که آقای آمیه[8] در اختیار ادیت پرادا برای تهیه تصویر قرار داد.

بنابراین احتمال زیادی وجود دارد که منشا این گروه، که ظاهرا فقط در یک کارگاه ساخته شده است، بیشتر شوش، مرکز عیلام، باشد تا چغازنبیل. مهر استوانه ای زیبایی از همین گروه، لوح 14، شکل شماره 10، همراه با اشیا کوچک کاسیت در آشور پیدا شده است. در روی این مهر استوانه ای شخصیتی دیده می شود که ظرفی به شکل تنگ یا ابریق در دست دارد. این شخص بر روی اورنگی نشسته و در مقابل وی خدمتکاری است که بادبزنی شبیه به بادبزن مهر استوانه ای شماره 10 را در دست گرفته است. در گروه حاضر همانند چنین ارائه ای نه در شوش وجود دارد و نه در چغازنبیل، ولی بدون هیچ تردیدی این مهر استوانه ای از عیلام برده شده است. کافی است به قاب بندی کتیبه، که خاص این گروه است و به زوج پرنده های بزرگ که سر خود را برگردانده اند، اشاره شود. در فلسطین، در ابو هوام[9] مهر استوانه ای دیگری از جنس شیشه پیدا شده که به دلیل ماده و سبک آن، مستقیما به گروه دوم مربوط می شود. این مهر استوانه ای دو رقاص و یک الهه بالدار را ارائه می کند، این سوژه در حکاکی میتانی کاملا شناخته شده است ولی هنوز هم تا امروز مشابهی از آن را در حکاکی شناخته شده است ولی هنوز هم تا امروز مشابهی از آن را در حکاکی شناخته شده عیلامی در دست نداریم.

 

مسلم است تاریخ گروه دوم، باید در دوره ای تعیین و تثبیت گردد که به قبل از پایان انبار  کردن اشیا نذری در نیایشگاه کوچک شماره 3 مربوط می شود، این تاریخ هرچه که می خواهد باشد. دلیل آنرا در مهر استوانه ای حکاکی شده شماره 22 می یابیم که از قیر معدنی ساخته شده است. این ماده در جمع مهرهای استوانه ای مهرهای این گروه یک ماده استثنایی است. این مهر استوانه ای از همان اصل دارای کتیبه ای در یک قاب بندی معمارانه و احتمالا دارای یک یا دو شخصیت بوده است. وقتی که این مهر استوانه ای به دلیلی که امروزه نمی توان آنرا تعیین کرد، صدمه دیده، مجددا شخصیت نشسته ای را بر روی آن حکاکی کرده اند. این شخص درفشی نظامی یا علامت دیگری را در دست دارد. این شخص یک فرد مونث است. زیرا پستان های مشخص شده است. در حکاکی هزاره دوم قبل از میلاد نشان دادن یک زن (نه یک دیو یا اهریمن، همانطور که در مهر استوانه ای شماره 40 درباره آن بحث شده است) موازی ندارد، فقط در هزاره اول پیش از میلاد است که پستانها را نشان داده اند. حتی حکاکی ثانوی در آن دوران آنچنان متاخرتر به عمل نیامده است، که احتمال آن نیز خیلی زیاد است، و اگر این عمل کار یک فرد غیر حرفه ای در حاشیه گرایش های هنری زمان اوست، این حکاکی کمتر از مهرهای استوانه ای نیست که دوره های متعدد در بین مهرهای استوانه ای چغازنبیل ارائه شده است.

 

---

پی نوشت ها : 

[1] منبع مطالب جهت استفاده و ارجاع دانشجویان و محققین :

کتاب : چغازنبیل (دور – اونتاش)، جلد چهارم، حکاکی ها، تالیف : ادیت پرادا، ترجمه اصغر کریمی، انتشارات پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، 1375 : 33 – 35

[2] مراجعه شود به مهر استوانه ای شماره 15

[3] در سبک های حکاکی سایر نواحی برای این نوع قاب بندی کتیبه ها هیچ نوع سبکی وجود ندارد که موازی و همگون این سبک باشد. فقط گاهی نمادها و شخصیت ها را توسط صفحاتی مشابه قاب بندی کرده اند. در این مورد مراجعه شود به :

Sir Leonard WOOLLEY, alalakh {report of the research of the society of antiquaries of London XVII} {oxford, 1955} planche LXIV : 87.

[4] بیش از هزار عدد گل میخ سفالی با سر لعابدار در یکی از اتاق های زیگورات بدست آمده است.

[5] منظور از گروه اول : مهرهای استوانه ای شیشه ای سبک شبه کاسیت بدست آمده از حفاری های چغازنبیل می باشد.

[6] Untash-AN.GAL

[7] Kadashman-Turgu   (1280 – 1279 ق.م.)

[8] AMIET

[9] Abu Hawam