روش استخراج کانسارها در دوران باستان

روش استخراج کانسارها بطور کلی بستگی به شکل و جایگاه آنها دارد و برپایه همین عوامل نیز روش های استخراج ابداع گردیده و گسترش یافته اند.

استخراج سنگ های ساختمانی و کانهای روباز[1]

کانسارهایی که در روی زمین برونزد دارند مانند سنگهای ساختمانی و برخی سنگهای معدنی رشته ای شکل مانند کانسارهای آهن و مس همه پیش از این بصورت روباز استخراج می شدند.

م. آ. دوبنوا در کتاب استخراج مواد معدنی در آسیای میانه، درباره استخراج سنگ مس در کاشغر به نقل از گزارشی می نویسد : کانه در اینجا از کوه می کندند زیرا مستقیما در سطح برونزد داشت و استخراج آن زحمت زیادی نداشت. کانه را تا زمانی می کندند که هنوز لایه های بالا که بر روی رگه قرار داشتند خطر ریزش نداشت. هیچگونه وسیله ای برای پیشگیری از ریزش معدن بکار نمی بردند. و اگر ریزش صورت می گرفت به محل دیگری می رفتند.

روش استخراج سنگهای ساختمانی به بهترین صورتی در کانهایی که سنگهای ساختمانهای پاسارگاد و تخت جمشید از آنها بدست می آمده است، مشاهده می شود. در ساختمان تخت جمشید دونوع سنگ بکار میرفته است. سنگهای آهکی با رنگ روشن از همان کوه مهر (کوه رحمت) استخراج می گردیده است[2]. سنگهای کبود را از کانهای سیوند در نزدیکی شهرک سیوند و کان مجدآباد مجاور روستای مجدآباد 25 کیلومتری جنوب تخت جمشید تهیه کرده و به محل مصرف می بردند. این سنگها اغلب بصورت بلوک های بزرگی که وزن آنها گاهی از 30 تا 40 تن نیز بیشتر بوده است به محل مصرف حمل و به شکلهای زیبایی تراشیده می شدند. وزن یکی از سرستونها به 17 تن می رسد.

بطور کلی روش کار در استخراج بلوکهای سنگی چنین بوده است، در یک یا چند سمت یک بلوک با اندازه خواسته شده یک یا چند شیار با پهنای 30 تا 40 سانتیمتر حفر و بلوک را به این ترتیب از اطراف آزاد می کردند. و سپس در سطح زیرین آن سوراخهایی حفر و در آنها گوه های چوبی فرو می نمودند و این چوبها آب می ریختند، چوبها در نتیجه این نفوذ آب آماس کرده و بلوک را از جا می کندند. در کانهای یادشده، بلوکهای کنده شده و آماده حمل و همچنین عملیات نیمه کاره استخراج سنگها را بخوبی می توان دید.

استخراج کانهای زیرزمینی 

از بررسی کانهای باستانی برمیآید که از دیرباز معدن کاران ایران در شناسایی و اکتشاف کانسارها، با وجود دگرسانیهای سطحی و تغییر رنگ و جنس در برونزدهای آنها کانسارها ورزیدگی بسیار داشته اند. امروزه افزون بر عملیات علمی و فنی آزمایشگاهی، روشها و ابزارهای صحرائینیز برای آزمون نمونه ها وجود دارد، مانند ابزارهای تعیین سختی و اثر خط و شعله فوتک و پاره ای معیارهای علمی درباره طاهر کانی و جایگزینی زمین شناختی، ولی از روشهای شناسایی و آزمایش ها و ابزارهای آزمون سنگها در زمانهای گذشته آگاهی در دست نیست. بهرحال بنظر می رسد که شناسایی آنها محدود به سنگهای پرعیار بوده است.

در مورد استخراج رشته های معدنی در دشتهای افقی و هموار نخست چاهی به ژرفایی که رشته های کانی را ببرد می کندند ژرفای چاه بطور میانگین در حدود 20 متر بود ولی بهرحال به سطح آب زیرزمینی محدود می شد و از آن پایینتر نمی رفت. در دامنه کوه نیاز به حفرچاه نبوده شبکه بندی در سطح افقی یا شیبدار صورت میگرفت و باتوجه به محدودیت توانایی آنها در کندن سنگ، پیشروی را در قسمتهای نسبتا ستبر و پرمایه ادامه می دادند و به این ترتیب شبکه ای پرپیچ و خم در زمین پدید می آوردند که هنوز در کارگاه های باستانی می توان آنها را دید ولی پیشروی کار در عمق به سطح آب زیرزمینی محدود می شده است. و بنابراین ذخایر قابل بهره برداری آنها در منطقه خشک زیر سطح زمین واقع بوده است. بنظر می رسد یک علت آنکه پیشروی ها به شکل سوراخهای تنگ انجام می گرفته، ایمنی کارگاه بوده زیرا در کارگاه گشاد و دارای آسمانه پهن بیشتر خطر ریزش وجود دارد. علت دیگر محدود بودن پهنای رشته های پرعیار بوده که در آنها پیشروی صورت می گرفته است.

پی نوشت ها :

[1] منبع مطالب برای ارجاع و استفاده دانشجویان و محققین :

کتاب : تاریخ زمین شناسی و معدن در ایران، تالیف : کرامت الله علی پور، انتشارات سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، چاپ دوم، 1380 : 264 – 271

[2] تقریباً در 85 کیلومتری جاده شیراز-اصفهان، تابلویی به نام «تنگ خشک» جلب نظر می‏کند. اگر تنها 1500 متر در جاده خاکی به سمت چپ برویم، کوه «تنب کرم» را رو به سوی شمال خواهیم دید. این جا، معدن سنگ باستان است که برای ساخت و سازهای تخت‏ جمشید از آن بهره‏برداری کرده‏ اند. می‏توان کارگاه‏های برش و استخراج سنگ را دید. البته این معدن باستانی فقط یکی از نقاط تأمین سنگ تخت‏ جمشید و پاسارگاد بوده است. ویلیام سامنر در سال 1986 میلادی، دیگر منابع استخراج سنگ‏های تخت‏ جمشید را، کوه‏های رحمت، مجدآباد، گند شلو، کوه قباله و کوه حسین دانسته است.