گزارش مرمت مسجد جامع اصفهان / گروه ایزمئو

در این نوشته ها فعالیت های تعمیراتی و مطالعاتی که در مسجد جامع اصفهان توسط گروه مرمتگر ایزمئو در فاصله زمانی اکتبر 1972 تا دسامبر 1978 انجام گرفته است توضیح  داده می شود. در طی این دوران به استثنا سال 1976 میلادی، کارهای بررسی شرایط ایستایی، تشخیص ضایعات، استحکام بخشی سازه ها و اسکلت اصلی بنای مسجد بدون وقفه انجام پذیرفته است.

گزارش مرمتی گالدیری

پیشینه تاریخی مسجد جامع اصفهان

در اواسط قرن دوّم هجری (قرن هشتم میلادی) مسجدی در اصفهان احداث می‌گردد که مورخین از آن یاد نموده‌اند. “در آثار ایران نشریه باستان­شناسی شرحی آمده بدین مضمون : « یکی از شاهکارهای معماری که از دیر زمان باقی است مسجد جامع اصفهان است که همان مسجد عتیق مذکور شاردن است. این مسجد که بنام مسجد عتیق نیز نامیده می­شود در زمان سلاجقه در جای مسجد قدیمی بدین صورت تجدید شده است و بر وسعت بنای آن نیز افزوده اند.» از مسجد قدیمی که بر بنیان آن مسجد کنونی بنا گردیده است هیچ اثری در دست نیست. فقط در نوشته ­های ابن حوقل، مقدسی، مافروخی و ناصرخسرو می­توان درباره آن مطالبی بدست آورد. در گذشته این مسجد مانند مساجد بزرگ از ایوان­های بی ­سقف سنگی و راههای آمد و شد محیط بر حیاط مدور تشکیل می­ یافت به وجهی که این ایوان­های بی­ سقف متکی بر ساختمان­ها و بر چهار رکن آن عمارت بود. مافروخی گوید که بنای این مسجد شامل ساختمان­هایی بود که آنها دارای مدارس و صومعه­ ها و مهمانسراها و مغازه­ ها و غیره بودند و در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی، نظام ­الملک وزیر وی گنبد و قبه­ ای ساخت که حاوی نام او در قسمت جنوبی بقعه است.” (بهشتی- بید هندی، 1389 : 73) گفته می­شود بناى اوليه مسجد را در سال 156 هجری طايفه بنى­ تميم روى تپه يهوديه بنا كردند، این بنای اوّلیه مسجد کمتر از یک قرن بعد از ساختن آن تخریب شده و در جای آن مسجد دیگری با ابعاد وسیع‌تر ساخته می‌شود، ولی آثار مسجد اوّلیه در زیر سطح مسجد فعلی مدفون شده است. گرچه اعتقادى ميان مردم اصفهان رواج دارد كه معتقدند مسجد جامع اصفهان در محلى بنا شده كه بيش از اسلام آتشكده بوده است اما اين نظريه همچنان در هاله­اى از ابهام باقى مانده است.

پیشینه مطالعاتی مسجد جامع اصفهان

به لحاظ فعالیت­های علمی و باستان­شناختی در مورد مسجد جامع اصفهان تحقیقات وسیع و دامنه­ داری صورت گرفته است. متخصصان زیادی در رشته­ های معماری، مرمت و باستان­شناسی در این مسجد فعالیت­های تحقیقاتی و عملی انجام داده­اند. اما متاسفانه بیشتر این تحقیقات مربوط به دوره سلجوقی به بعد مسجد است. در زمینه توسعه و تحول مسجد جامع در زمان آل­ بویه و قبل از آن تحقیقات منسجم و منظمی صورت نگرفته است. ” درباره دوره­ های تاریخی قسمت­های مختلف مسجد کارشناسانی مانند گدار (1881- 1965)، گابریل، سواژه (1901- 1950)، اسمیت مطالعه کرده و نظریاتی داده ­اند. اما علمی­ ترین و موفق­ترین کارها را موسسه ایزمئو[1] ابتدا به سرپرستی امبرتو شرایتو و سپس به سرپرستی اوژینو گالدیری انجام داده است که نتیجه آن رفع بسیاری از ابهامات تاریخی و معماری و سازه­ای این مجموعه پویا بوده است.” (بهشتی- بید هندی، 1389 : 73)  همانگونه که ذکر گردید محدود فعالیت­هایی که اطلاعاتی در مورد تحولات مسجد در این دوره در اختیارمان می­گذارد مربوط به قبل از انقلاب اسلامی ایران است که آن هم توسط هیأت­ها و متخصصان خارجی صورت گرفته است. مهمترین این فعالیت­ها بین سال­های 1972-1978 میلادی توسط گروه مرمتگر ایتالیایی “ایزمئو” صورت گرفته است. از مهمترین اعضای این هیئت که فعالیت­های زیادی در مسجد جامع انجام داده است “اوژون گالدیری” (گالدیری؛___:11). و “امبرتو شرایتو” می­باشد که موفق به کشف دو ستون آل ­بویه در جبهه شرقی مسجد شد. (گالدیری؛1370: 15). کشفیاتی در منطقه شمالی ابنیه خشتی مسجد و کشف یک پاستون با تزئینات مشابه دوره ساسانیان وجود بنایی از دوره قبل از اسلام را تایید می کند شرایتو در اینباره نوشته است است که در میان این آثار قسمتی از دهکده قدیمی را می­توان تشخیص داد که در دوره اسلامی اصفهان کنونی بر روی آن شکل گرفته است. این بقایای ساسانی احتمالا متعلق به دوره اوخر ساسانی است که در بین قرون اول و دوم هجری قمری نیز با تغییراتی از آنها استفاده می­شده که تا این تمام محوطه زیر بنای مسجد قرار گرفته است.

اطلاعات عمومی : معیارهای مطالعاتی و مداخلات دوره های اجرایی و موثر کار.

به موازات آن اقدامات پیگردی و کاوش جهت شناسایی مراحل مختلف عملیات ساختمانی مسجد صورت پذیرفته است. با انجام این مطالعات، دوره های مختلف این بنا از زمان متروک شدن مسجد اولیه (که توسط گروه باستان شناسی ایزمئو به سرپرستی آقای پروفسور شرایتو شناسایی شده است) تا وضعیت فعلی که با تغییرات تدریجی همراه بوده، روشن شده است. همچنین کاوشهایی نیز به منظور بررسی شرایط ایستایی شالوده ها به عمل آمد تا دلایل بعضی از ضایعات و اختلافات قابل توجه در رابطه با براخی از نقاط ضعف احتمالی در پیوستگی زمین بدست آید.

در طی این سالها اقدامات انجام شده در دو زمینه کاملا مشخص قرار گرفته بود. از طرفی هدف این فعالیتها کنترل سازه هایی بود که استواری آنها شدیدا مورد تهدید قرار داشت و از طرف دیگر این اقدامات از ابتدا با نظم و پیوستگی بیشتر در جهت خطوط معماری مشخصی متمرکز می شد که در گذشته توسط محققین دیگر شناسایی شده بود و آقای گالدیری آنرا خطوط اشکال تاریخی نامگذاری نموده است. به عبارت دیگر پیگردی ها بطور عمده در مناطق حساسی انجام میگیرد که احتمالا نقاط تماس دو مرحله مشخص ساختمانی را معرفی می نماید. بدین ترتیب امکان دستیابی به یک چهارچوب نسبتا واقعی از شیوه های مختلف ساختمانی که در گذشته مورد استفاده قرار می گرفت بیشتر می شود (این چهارچوب برای انتخاب روشهای حفاظتی ضروری بشمار می رود).

در داخل هر قسمت از بنا که بطور مجزا تحت کنترل قرار داشت، عملیات مختلف بررسی در سازه های مختلف باربر با تقدم در بخش هایی که شرایط ایستایی وخیم تری داشت، انجام می گرفت، ضمنا در هر کجا که امکان انجام کاوش وجود داشت، مطالعه سبک شناسی در شیوه های اسکلت بندی ساختمان و بازشناسی یا رسیدگی و تحقیق در مورد احتمال وجود مراحل مختلف اجرا بنا و کارهای استحکام بخشی و مرمت نهایی با حرکتی همزمان به پیش می رفت، تا در حد امکان از بازگشت مجدد به قسمتهای مطالعه شده خودداری شود.

بدین ترتیب تعداد گمانه های تحقیقاتی از جهت توسعه و عمق تا حد الزام محدود می شود. اینگ.نه گمانه ها در اغلب موارد، بر روی پوشش های بنا انجام می گیرد.

کاوش های ضروری که توسط گروه پروفسور شراتو انجام گرفت، امکان آنرا بوجود آورد که باستان شناسان بتوانند تحقیقات لازم را در زمینه مسجد اولیه توسعه داده و بموازات آن اتفاقاتی که در دوران قبل از ایجاد اولین بنای مسجد در این محوطه بوقوع پیوسته مورد مطالعه قرار دهند. از نتایج بدست امده در زمینه باستان شناسی بویژه دو سال آخر و همچنین از تحقیقات بیشتری که بمنظور جمع آوری و معرفی در این محوطه باستانی انجام پذیرفت. البته قبلا کارهایی انجام گرفته بود ولی بسیار ناقص بودند.

دیوار خشتی محیطی (قرن سوم هجری مطابق با قرن نهم میلادی)

الف – پیگردی

قبلا در طی سالهای 1971 و 1972 نتایج حاصله از بررسی دیوار خشتی مخصوصا جبهه شرقی آن به آگاهی رسیده است. همچنین اطلاعات بیشتری در مورد چگونگی نمای ظاهری طرف شرقی در رابطه با گسترش مسجد در سال 226 هجری برابر با 841 میلادی در زمان خلافت المعتصم منتشر شده است.

در پایان سال 1972 و در خلال سال 1973 طی انجام عملیات تعمیراتی در بعضی از طاق ها، قسمتهایی از دیوار محیطی قدیمی خشتی در ارتفاع پوشش طاق ها ظاهر شد و اکنون می توان تایید کرد که دو قسمت از این دیوار قدیمی دارای حداکثر ارتفاع است. بدین ترتیب بافت افقی این دیوار کشف شد موضوعی که تا آن زمان بخاطر جلوگیری از تخریب باقی مانده دیوار امکان انجامش وجود نداشت. همچنین قسمت های دیگری با مشخصات فنی و ساختمانی ظاهر شد. (تصاویر 1 الی 4)

تصویر 1 : پلان کنونی مسجد جامع اصفهان

تصویر 2 : مسجد با طرح عربی

تصویر 3 – جزئیات نماسازی دیوار خشتی

تصویر 4 – مقطع از روی مدرسه مظفری

همچنین امکان آن بدست آمد که بتوان با دقت کافی قطعه ای از دیوار را که قبلا قابل رویت نبود در محلی غیرعادی شناسایی کرد. این تغییرات در دیوار خشتی در دوره آل مظفر هنگام گسترش مسجد بطرف مشرق اتفاق افتاده است. این قسمت از دیوار عملا بصورت معلق باقی مانده بود، بدین معنی که قسمت فوقانی دیوار بریده شده و بعدا با آجرهای پخته جایگزین شده است. در حالی که در قسمت تحتانی، جهت احداث درگاه ها به طرف فضاهای جدید کاملا تخریب شده و عملا قسمت قدیمی خشتی در بخش میانی باقیمانده است.

علاوه بر قسمت های مختلفی که از شالوده های چینه ای شکل در طی کاوش های انجام شده در سال 1974 بدست آمده، بقایای قسمت فوقانی دیوار خشتی دیگری نیز در امتداد نوار محیطی جبهه غربی پدیدار شده است. این دیوار دقیقا در قسمت خلفی سازه های ایوان غربی قرار گرفته است. ابعاد خشت های این دیوار نسبت به خشت های دیوار شرقی دارای تفاوت جزئی است. ( 7 × 32 × 32 سانتیمتر در مقابل 8 × 36 × 36 سانتیمتر). این اختلاف می تواند برتعمیرات بسیار قدیمی دیوار دلالت داشته باشد. (تصویر 3). همچنین قسمت های کوچکی از دیوار قدیمی و خشتی اطراف مسجد در کاوش ها و پیگردی های سال 1977 بدست آمده است و جایگاه آن در همان جبهه غربی بر روی قسمت خارجی طاق و چشمه دهانه 267 است.

پی نوشت ها :

[1] – ISMEO

منابع : 

• _ گالدیری، اوژینو، “مسجد جامع اصفهان“، (گزارش مرمتی 3) ترجمه عبدالله جبل عاملی، تهران: انتشارات میراث فرهنگی، 3 چاپ اول
• _گالدیری، اوژینو، (1368) :”مسجد جامع اصفهان در زمان آل بویه“، ترجمه حسین علی سلطان­زاده پسیان، سازمان ملی آثار باستانی، مشهد: آستان قدس رضوی،
• _گدار، آندره، و دیگران، (1368) : “آثار ایران“، ترجمه ابوالحسن سرو مقدم، مشهد: آستان قدس رضوی،
• _ هنرفر، لطف الله، (1344) “آشنایی با شهر تاریخی اصفهان“،
• _مافروخی، مفضل بن سعد،(1375) : ” محاسن اصفهان“، ترجمه حسین بن محمد آوی، انتشارات مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل، چاپ