سیر تحول شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی در ایران

فرایند شهرگرایی، شهرسازی، شهرنشینی ایران را با توجه به مدارک و منابع موجود و حرکت از تحلیلی ریخت شناسانه می توان در سه دوره عمده و کلی مورد بررسی قرار داد.

 

این سه دوره عبارتند از :

اول :سیر تحول شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی قبل از اسلام، این دوره حدودا از اواخر هزاره دوم ق.م. آغاز شده و تا قرن هفتم میلادی یعنی دوران اواخر ساسانی و اوایل ورود اسلام به ایران ادامه می یابد. از اولین شهرهای ایران می توان به شهرهای عیلامی اشاره نمود که در این میان شهرهای دوره عیلامی شوش خصوصا شهر پانزدهم عیلامی شوش حائز اهمیت هستند.

توضیح ویژه : کتاب کاوش های باستان شناسی در شهر پانزدهم دوره عیلام میانی تالیف احسان یغمایی ماخذ تصاویر ذیل بوده و مطالب سودمندی در ارتباط با نتایج کاوش ارائه نموده است.

 

 

 

ساختار اصلی شهرهای ساسانی شامل کهندژ، شارستان، شار میانی و بیرونی، بازار و میدان بوده‌است که کهندژ محل استقرار حکومت و فرمانروای شهر بوده‌است و شارستان که خود به دو قسمت شارستان میانی و شارستان بیرونی تقسیم می‌شد، سکونتگاه دیوانیان، اشراف و سپاهیان بود. بازار به‌عنوان قطب اقتصادی و مرکز دادوستد و تجارت، از نقش مهمی در توسعهٔ شهر برخوردار بوده‌است و نبض اقتصادی شهر در آن جریان داشت و ارتباط مهمی با میدان داشت زیرا میدان محل گردآمدن گروه‌های مختلف اجتماعی بود و معمولاً از نظر مکانی در جایی واقع شده‌بود که به بازار ارتباط داشت.

 

دوم : سیر تحول شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی بعد از اسلام، این دوره با استقرار اولین حکومت های مستقل داحلی در ایران شروع شده و تا سال 1200 قمری، 1165 شمسی و 1876 میلادی، عصر صنعت و شروع سلسله قاجار ادامه می یابد.

لازم به توضیح است که با توجه به آموزه های اسلامی که هرگونه سیستم طبقاتی را نفی می نمود بعد از ورود اسلام به ایران ساختار طبقاتی شهری دوران ساسانی از هم پاشید و تنها بخش قلعه مرکزی یا همان کهندژ بعنوان مقر حکومتی و محل خزانه حفظ گردید اما طبقه بندی محلات براساس رتبه اجتماعی افراد، در شهرسازی اسلامی دیگر اعتباری نداشت.

سوم : سیر تحول شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی در دوران معاصر، این دوره با استقرار حکومت قاجار در ایران شروع و تا سال 1357 شمسی و 1979 میلادی ادامه می یابد.

در برخورد با این سه دوره کلی سعی برآن خواهد شد که عنوان سه گانه یاد شده شوند. تفاوتهای ماهوی و عرضی بین هر یک از دوره های سه گانه بخصوص دوره معاصر با دو دوره پیشین طلب می کند تا به دگرگونیها و تجدید تولیدها و بازتولیدها و ابداعات هر دوره و هر مقطعی از هر دوره توجهی در خور صورت پذیرد.

دیگر نکته ای که نیاز به تذکر دارد شیوه ها، سبک و الگوهای متفاوتی است که برای هر مقطع از دوره های سه گانه مورد بحث قرار می گیرند و با توجه به سرزمینی که از آن جاری می شوند، مطرح می گردند. این مهم قبلا در بررسی ها و پژوهشهای ادبی، هنری و معماری صورت گرفته است و هر سبکی یا شیوه ای با توجه به سرزمینی که از آن برخاسته است، نامی برخود گرفته است و به دور از دولتها، حکومتها و سلسله ها، معنا یافته است. گو اینکه ممکن است این ایراد وارد شود که در ادبیات نظم و نثر و هنر بخصوص نقاشی، معماری و حجاری نامیدن سبک به صورت سرزمینی مصداق بیشتری دارد تا شهرسازی، بدان علت که شهرسازی تبلور انباشت سالیان درازی از تجارب بشری و سبکهای متفاوت است، ولی این استدلال نیز وارد است که سازمان یافتن شهر در شروع آنرا می توان به سرزمین و قومی خاص نسبت داد و از آن ره به هویتی خاص و گویشی با معنا برای محاوره دست یافت.

با چنین برداشت و تعبیری از سیر تحول و تطور سبک و شیوه، فرایند شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی در ایران در سه دوره کلی فوق و در زیر تقسیم های مورد بحث واقع خواهند شد :

1- سیر تحول شهر گرایی، شهرنشینی و شهرسازی قبل از اسلام، تولد و شکل گیری شار.

• 1-1- ساخت و بافت شار از قرن نهم ق.م. تا قرن چهارم ق.م.  نشات گرفته از تمدن بین النهرین، شکل گرفته در سرزمین ماد و سازمان یافته در سرزمین پارس. شهر و شار مادی و پارسی، حکومتهای ماد و در هخامنشی تا حمله اسکندر و دگرگونی مفاهیم.
• 1-2- ساخت و بافت شار و یا شهر در قرن سوم ق.م. تلفیق و درهم آمیختگی شار پارسی یا دولت – شهر یونانی، شکل گیری شهر پارسی- هلنی، اختلاط نظری و عملی در نحوه تفکر و نگرش به جهان.
• 1-3- ساخت و سازمان شار از اواخر قرن سوم ق.م. تا قرن هفتم میلادی (یکم هجری) در این دوران با بالندگی مفهوم شار، سازمان یافتگی کامل آن، ابداع و سازمان دهی مجددمفهوم شار در سرزمین پارت و اشاعه آن در سرزمینهایی که بعدها پارسیان برآن حکومت راندند، روبرو هستیم سبک پارتی حکومتهای اشکانی و ساسانی را شامل می باشد.

2- دگرگونی مفاهیم، سیر تحول شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی بعد از اسلام، ابداع مجدد مفهوم در دوران اسلامی.

• 2-1- ساخت و سازمان شهر از قرن یکم هجری قمری تا قرن چهارم هجری قمری (7 تا 11 میلادی)، تولد مفهوم جدیدی از شار با توجه به دگرگونیهایی که در نحوه نگرش به جهان صورت پذیرفته است، در این دوران با ارتقا و تحول سبک پارتی در ماورالنهر و خراسان بزرگ روبرو هستیم، تولد سبک خراسان در همه زمینه های ادبی و هنری، سازمان یابی شارهای دوران اولیه اسلامی، ظهور و دگرگونی مفاهیم نظریه ای، و نوگرایی و نواندیشی و تجدید حیات علمی و ادبی ایران دوره اسلامی و قرن چهارم هجری قمری (11 میلادی) و ظهور دیلمیان از خصیصه های این دوران است.
• 2-2- ساخت و بافت شار یا شهر از قرن چهارم هجری قمری تا قرن هفتم هجری قمری (11 تا 14 میلادی) اوج تجدید حیات علمی و هنری و ادبی در دو قرن نخستین دوره، گذار از شار آزاد و آزاد اندیش دوره دیالمه به شار قدرتمند و یکسو نگر حکومتهای سلجوقی و خوارزمشاهی.
• 2-3- ساخت و سازمان شار از قرن 7 تا 11 هجری (14 تا 17 میلادی) حضیض و از میان رفتن مفهوم و سنت شهرگرایی، شهرنشینی و شهرسازی در آغاز این دوره و ابداع مجدد آن در پایان دوره، سازماندهی مجدد شهر تبریز و ایجاد نوشهر ها در آذربایجان، در دوره ایلخانان و ترکمانان و اتابکان و گورکانیان.
• 2-4- ساخت و بافت شهر از قرن 11 تا قرن 13 هجری (17 تا 18 میلادی) ابداع مجدد مفهوم شار، اعتلا و ارتقای مفهوم، سازماندهی فضایی مفهوم شار در قرن 11 هجری و انحطاط و سقوط آن در اواخر قرن 12 هجری.

3- سیر تحول شهرگرایی، شهرنشینی و شهر سازی در دوران معاصر، ابداع و باز ابداع مفهوم شار، تولد مفهوم شهر و قلب ماهیت مفهوم شار.

• 3-1- دگرگونی در نحوه نگرش به مفهوم شار، پیدایش مفهوم شهر، پیدایش سبک هندی در ادبیات و گسترش آن به دیگر عرصه های هنری، نطفه بندی و تولد سبک تهران در معماری و شهرسازی در اواسط حکومت قاجار (دوره ناصری) و ادامه آن تا کودتای 1299 هجری شمسی، دگرگونی در مفاهیم و روشها، در تولید و باز تولید و سرانجام در نحوه تفکر به جهان.
• 3-2- شهرگرایی، شهرنشینی و شهرسازی در مفهوم جدید آن از 1300 تا 1320 (1920 تا 1945 میلادی)، شکل گیری الگوی تهران متاثر از سبک بین الملل اشاعه یافته از سوی جنبش نوگرایی جهانی. انعکاس الگوی تهران در معماری و شهرسازی. تهران از این پس نه به عنوان یک سبک بلکه به عنوان الگو مطرح می گردد.

 

• 3-3- شهرگرایی و شهرسازی از سال 1320 تا 1357 شمسی (1941 تا 1979 میلادی)، اشاعه الگوی تهران در شهرسازی و معماری، مساله شدن مفهوم شهر و سازمان فضایی آن، پیدایش نخستین طرح های برنامه ریزی شده، دگرگونی در شکل.

واژه شناسی شهرسازی :

شارستان :

عنوانی بود که در دوران ساسانیان به بخش مرکزی شهر اطلاق می شد که پیرامون کهندژ احاطه شده بود و در واقع شهر قلعه ای بود و آن همان بخش اصلی شهر بود. بعدها شارستان به شهرستان تغییر نمود.

شارع :

کلیه فضاهایی که جهت استفاده وسایل نقلیه موتوری و غیرموتوری از قبیل موتورسیکلت، دوچرخه، تراموا، اتوموبیل و …. بکار گرفته شود شارع می نامند.

شبکه شهری Conurbation :

شبکه شهری به مجموعه ای از شهرها اطلاق می گردد که از فضای جغرافیایی نواحی مانند حلقه های زنجیریه ای به هم پیوسته، شکل گرفته اند و به علت رشد ناهماهنگ، پرتوافشانی متفاوتی روی ناحیه دارند.

بافت حلقه های درشت و ضعیف این زنجیره شهری را باید شناخت و بر روابط متقابل بازرگانی، مالی، صنعتی، توریستی و اداری شهرها در شبکه آگاهی یافت.

مطالعه شبکه شهری از مباخث مهم شهرشناسی است، زیرا موجب می شود که مطلع شویم چگونه انسانها در یک فضای جغرافیایی بر مشکلات و نارسایی های خود برتری یافته و فعالیتهای اقتصادی ناحیه براساس کدام پارامترها و داده ها بکار افتاده و بر اثر گستردگی نقش شهرهای موجود در شبکه، روابط پیچیده بین آنها در سطح ناحیه برقرار شده و نظم یافته است.

شبه شهرنشینی Semiurbanization :

 شهرنشینی کاذب یا شبه شهرنشینی فرایندی است که در طی آن الگوهای وابستگی از طریق کشورهای اقمار به دنیای متروپل تشدید می گردد. در این راستا بخاطر مهاجرت بی رویه جمعیت از حوزه های روستایی و نقاط کم جمعیت به مارشهرها و فقدان زیرساخت های اقتصادی قدرتمند و کمبود فضاهای زیستی منجر به شکل گیری آلونک نشینی و مناطق حاشیه نشین می شود. جمعیت مورد بحث اساسا در بخش های غیررسمی شهر و مشاغل کاذب جذب شده و بیشترین جرایم و بزهکاری را این گروه تشکیل می دهند.

شهر City :

اجتماع همیشگی و بزرگ ساختمان ها و مردم است. که در عین حال دارای مراکز تجاری، صنعتی، سیاسی، فرهنگی و تشریفاتی است و ویژگی خاص خود را دارد.

شهر محلی است که جمعیت آن یکسان و یکپارچه نیست و از فرهنگ های مختلفی تشکیل شده است. در بسیاری از کشورهای جهان مرز تشخیص شهر از روستا، عدد جمعیت می باشد. و این وجه تمایز، از کشوری به کشور دیگر متملیز می باشد. بعنوان مثال در فرانسه مقیاس شناخت شهر از روستا، تعداد 2000 نفر جمعیت ساکن در آنست. در آلمان، چک، اسلواکی و ترکیه نیز رقم 2000 نفر ملاک تشخیص شهر از روستا است. در هلند، یونان و ایران ملاک تفکیک شهر از روستا جمعیت 5000 نفر بود اما در ایران و در شرایط کنونی در ایران این رقم گاها به 10000 نفر می رسد.

 

منابع ارزشمند به زبان فارسی در مورد این مطلب

1. از شار تا شهر : تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن تفکر و تاثر/ نوشته محسن حبیبی، تهران،انتشارات دانشگاه تهران،  1378
2. تاریخ معماری و شهرسازی ایران ـ جلد اول ، دوم ، سوم و چهارم ـ سازمان میراث فرهنگی ـ 1374
3. شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان ـ ترجمه عنایت ا… رضا ـ انتشارات علمی و فرهنگی   ـ تهران ـ 1368
4. باستان شناسی در شهر پانزدهم دوره عیلام میانی تالیف احسان یغمایی