نقش و كاربرد ستون درمعماري اشكاني

ستون به عنوان يك عنصر معماري به دو دسته تقسيم مي شود:
1-ستون آزاد
2-ستون نما

ستونهاي آزاد وظيفه نگهداري سقف بنا رابر عهده داشته و فشارهاي وارده از سقف را مهار مي كنند؛ از اين رو از آنها به عنوان ستونهاي حمال نيز ياد مي شود. ستونهاي آزاد اين امكان را فراهم مي سازند تا فضاهاي بزرگ به سادگي پوشش يابند و به همين لحاظ به عنوان عامل اساسي اين معماري همواره مطرح بوده و در ايجاد فضاهاي معماري جايگاه ويژه اي داشته اند. اما ستون نماها به صورت چسبيده به ديوار بربناها ظاهر مي شوند و صرفا جنبه تزئيني دارند. اين ستونها فشاري را از ناحيه سقف تحمل نمي كنند و به ستونهاي تزئيني معروفند. اين ستونها در نماسازي ساختمانها، فضاسازي، خارج كردن بنا از يكنواختي و سبك كردن بار بنا مورد استفاده بوده ولذت بصري را در پي دارد.

قديم ترين كاربرد ستون در معماري به هزاره ششم قبل از ميلادمي رسد. نمونه هاي ابتدايي آن در محوطه هاي باستاني غرب و شمال غرب ايران ديده شده است. ساكنان اين مناطق ، از تيركي چوبي براي بر پائي سقف استفاده كردند. به تدريج با پيشرفت و تحولاتي كه در معماري رخ داده، استفاده از ستون رواج بيشتري يافت، تالارهاي ستوندار حسنلو، نوشيجان و باباجان نمونه هاي خوبي از اين دست به شمار مي روند. اما به بكارگيري گسترده و فراوان ستون را بايد در دوره هخامنشي دانست به طوري كه ستون، يكي از ويژگيهاي برجسته معماري اين دوره و زينت بخش تالارهاي پاسارگاد، شوش و تخت جمشيد بوده است.

در دوره اشكاني ستون در دو جنبه كاركردي و تزئيني در ساخت بناها استفاده مي شد. در بررسي ستونهاي اين دوره، نكاتي را بايد مد نظر قرار داد: اول اينكه؛ متاسفانه گزارشهاي كاوش منتشر شده از برخي محوطه هاي اشكاني چندان دقيق نبوده و آن بخش كه به معماري اختصاص يافته، به طور اجمال و كلي بيان شده است. از سوي ديگر، قدمت كاوش انجام شده در بعضي مكانها به خصوص در قلمرو غربي امپراطوري اشكاني (بين النهرين) نزديك به صد سال پيش مي رسد در گزارش كاوش اين محوطه ها، در شرح آثار معماري به توصيف كلي بسنده شده و تنها اشاره به وجود ستون شده است.توضيح ستونها كلي بوده و به جزئيات بيشتر پرداخته نشده است.

ستون در معماري قلمرو غربي

اولين نمونه استفاده ستون در معماري دوره اشكاني را مي توان در قديمترين محل سكونت آنها در نسا مشاهده نمود. از نساي قديم (سده دوم ق.م) تالار ستونداري به مساحت تقريبي 20 مترمربع كشف شده كه سقف آن روي چهار ستون بزرگ چهار ترك بنا شده است. اين ستون تالار رابه سه راهرو تقسيم كرده¬ است. ستونهاي چهار ترك تالار كه از آجر ساخته شده، با لايه اي از گچ اندود شده است. پايه ستونها به شكل 12 ضلعي در آمده و شالي مدوري هر يك از چهار ترك ستون را در ميان گرفته است. ديوارهاي چهار طرف تالار در دو طبقه به رنگ قرمزو سفيد رنگ¬آميزي و با نيم ستونها (شش نيم ستون روي هر ديوار) به گونه اي تقسيم¬بندي شده اند كه ميان هر يك از آنها طاقچه هائي با مجسمه هاي گلي قرار مي گرفت. سر ستونهاي تزئيني، در بخش فوقاني ديوار به سبك كرنتي ساخته شده بودند؛ اما در بخش پائيني، سرستونهاي ترتيب متداول در يونان قديم(دوريك)را داشت.

بناي ديگر مجموعه نساي قديم، تالار مدور (تالار قرمز) است اين تالار گرد نيز كه قطر آن به 17متر مي رسد، ديوارهاي داخلي آن رنگ¬آميزي و در دو طبقه تزئين شده بود. بخش فوقاني آن با نيم¬ستون تزئين شده است. كه در بين آنها طاقچه¬هائي قرار داشت ودر ميان آنها با تنديسهاي گلي از زنان و مردان تزئين مي¬شده¬است. از بخش شمالي نساي قديم انباري به دست آمد كه به نام خانه مربع نامگذاري شده است. مساحت آن در حدود 60×60 متراست. اين بنا شامل يك حياط بزرگ مركزي است كه در هر ضلع آن سه اتاق مستطيل شكل ستوندار قرار دارد.
در داخل هر يك از اتاقها چهار ستون در يك رديف قرار داشته است، اين ستونها كه از چوب ساخته شده بودند، پايه ستوني سنگي دارند.آرامگاه پارتي نسائ جديد(گورمعبد) نيز از سه طرف با رواق ستونداري در دو رديف احاطه شده است. نماي آن داراي دوازده ستون وطرفين آن داراي شش ستون به سبك ايونيك بوده است. همچنين ميان عناصرساختماني نسا مي توان به متوپهاي تزئيني اشاره كرد كه به شكل سرستونهاي ايونيك و دوريك بوده و با نقوش متنوعي تزئين شده اند.

كابرد ستون در بناهاي شهر آي خانم، نمود بيشتري دارد. در ميان ساختمانهاي كاخ سلطنتي آي خانم سه حياط ستوندار به چشم مي خورد. در بخش شمالي مجموعه، حياط اصلي و بزرگ كاخ به ابعاد 108×137متر واقع شده ¬است. چهار ضلع حياط را رواقهاي ستونداري احاطه كرده¬ است. مجموع 116ستون رواق،كه در يك رديف برپا شده¬اند، نسبتا بلند و باريك بوده و سر ستوني كرنتي داشته¬اند. پشت رواق جنوبي حياط، تالار ستوندار با 18 ستون قرار دارد. كه در سه رديف شش تائي استوار شد آتني _آسيائي واز دو بخش تشكيل شده¬است. قسمت تحتاني آن به صورت يك لوحه چهارگوش و قسمت فوقاني آن از دو فتيله ضخيم مدور تشكيل شده¬است. سرستونهاي تالار نيز همانند ستونهاي رواق حياط،كرنتي بوده¬است. سرستون از نوع تزئين گياهي از دو رديف برگ كنگر تشكيل مي شود. روي چهار وجه سرستون كه به شكل سبد ميوه¬است، دو عدد جوانه از يك ساقه بريده سربر آورده وبه بيرون مي جهد. نوك هريك از اين جوانه ها كه در آنها يك دسته گل دو كاسبرگي كنگرشكوفا شده است،به نوبه خوددو زينت مارپيچي را به وجود مي آوردكه يكي از آن به طرف خارج وديگري كه كوچكتر است به طرف داخل مي رود. ميان تزئينات مارپيچي دروني،در روي هر وجه اين سبد يك شاخه موجدار بالا مي رود كه در انتهاي آن يك گل ميناي درشت با مادگي بلند ترك دار قرار دارد.اين مادگي در روي قسمت بالاي ستون تمام مي شود.در روي قسمت بالاي ستون كه شيبي اندك مقعر،نوك تيز و زاويه دار را دارد،كلاهكي نشسته وبربالاي آن يك گيلوئي زينتي بيضي بسته است.

دروازه مجلل ورودي به حياط كاخ نيز از دو ستون تشكيل شده كه پايه¬هاي آن از يك شالي قطور مدور ساخته شده كه روي يك پايه پهن و چهار گوشه سه پله¬اي نهاده شده¬اند.تالار ستوندار كه ورودي كاخ محسوب مي¬شودبه تالار بزرگي منتهي مي¬گردد كه ديوارهاي آن با نيم ستونهاي شياردار تزئين شده بود.
“در سمت شرق مجموعه،دو تالار پذيرائي قرار دارد كه ديوارهاي آن با نيم ستونهاي سنگي چهار گوشه تزئين شده است.در سمت غرب مجموعه حياطي با يك رديف رواق مشاهده مي¬شود كه از 60 ستون ساخته شده¬است. همچنين ايوان ورودي خانه¬هاي اشرافي شهر آي خانم به صورت ستوندار مي¬باشدكه از دو ستون در يك رديف تشكيل شده اند

در معبد سرخ كتل ، از ستون به عنوان عنصر اصلي معماري استفاده شده است. هسته اصلي معبد را اتاق مربع شكل تشكيل مي دهد كه داراي چهار ستون مي باشد.چهار طرف خارجي معبدنيز به وسيله يك رديف رواق ستوندار احاطه شده است كه تعداد آنها به چهل عدد مي رسد؛ به طوري كه در هر ضلع آن 10 ستون بكار رفته است. از ستونهاي سنگي اين معبد تنها پايه ستونهاي آن باقي مانده است كه به شكل لوح چهار گوشي است و شالي قطور مدوري روي آن قرار گرفته است

در دو طرف ورودي معبد تاكسيلا دو ستون مربع شكل قرار دارد.اتاق اول كه پشت ورودي واقع شده،داراي دو پايه ستون مربع است.ورودي ديگر كه در پشت،معبد قرار دارد به وسيله دو نيم ستون تزئين شده است.