کورا – ارس

حفاری­های پراکنده و بررسی­های باستان­شناسی در شمال­غرب ایران، قفقاز، و شرق آناتولی وجوه مختلف فرهنگ­های همگون و گسترده عصر مفرغ را به نمایش می­گذارد.

گستره جغرافیایی این فرهنگ­ها مرزهای سیاسی امروزی را درنوردیده و بزرگترین حوزه فرهنگی و جغرافیایی را در هزاره سوم ق.م. تشکیل می­دهد. بر اساس یافته­ های باستان­شناسی در این منطقه وسیع، توسعه فرهنگی همگون در تمام مناطق مذکور به روشنی دیده می­شود که این روند در دوره مفرغ میانی متحول شده و فرهنگ­های منطقه­ ای کوچک­تر بوجود آمده است. چارلز بورنی که بیشتر از هر باستان­شناس دیگری در این باره مطالعه و پژوهش انجام داده با استفاده از اصطلاح ماورا قفقاز فرهنگ­های منطقه قفقاز، شرق آناتولی، و شمال­غرب ایران را در طول هزاره سوم قبل از میلاد به سه دوره (فاز) ماورا قفقاز I الی III تقسیم کرده است. وی منشا و خاستگاه فرهنگ­های عصرمفرغ منطقه را دره حاصلخیز رودخانه ارس در اطراف ایروان ارمنستان و محوطه باستانی شنگاویت (Shengavit, II-IV) را محوطه کلیدی این فرهنگ­ها قلمداد کرده است. باید یادآوری کرد مبنای نظریه پردازی فوق مجموعه سفال­های اندکی است که از این محوطه شناسایی شده است. از سوی دیگر تسلسل و تداوم استقرارهای دوران مفرغ در این محوطه بطور کامل تحلیل نشده است. این دو مورد ضعف­هایی است که از نظر باستان­شناسی می­توان به این نظریه نسبت داد.

باستان­شناسان شوروی سابق براساس علائق ایدئولوژیک، دوره­های ماورا قفقاز I و II را انئولیتیک (مس­ سنگی=Aneolithic) و دوره ماورا قفقاز III را آغاز عصر مفرغ نامیده­ اند. اخیرا باستان­شناسان جمهوری آذربایجان با استفاده از اصطلاح عصرمفرغ، دوران عصرمفرغ منطقه را در سه فاز قدیم، میانی و جدید مطالعه و بررسی کرده ­اند. تحلیل آنان مبتنی بر کاوش­های کول تپه I و II است که در منطقه نخجوان واقع شده است. کاوش­های کول تپه اطلاعات نسبتا منسجمی را از لایه نگاری و گاهنگاری محوطه ارائه می­دهد. برخلاف چارلز بورنی باستان­شناسان آذربایجان کول تپه را خاستگاه اصلی فرهنگ­های عصر مفرغ منطقه قفقاز، شمال غرب ایران و شرق آناتولی قلمداد کرده ­اند. باستان­شناسان مناطق دیگر قفقاز (گرجستان و ارمنستان) برای تبیین و تحلیل دوره­ های مفرغ منطقه از اصطلاح کورا-آراکس (Kura-Araxes) استفاده کرده­اند که منطقه­ای است بین رودهای کر و ارس که در منطقه قفقاز جاری­اند. براساس یافته­ های کربن 14 کول تپه I فرهنگ موسوم به کورا-آراکس از اواسط هزاره چهارم ق.م. شروع شد و تا حدود 2300 ق.م. ادامه یافت. این دوره زمانی بر اساس توالی به سه فاز I و II و III تقسیم شده است. محوطه­ های شاخص این فرهنگ در منطقه عبارتند از : متس آمور (Metsamor)، خوواتس خله بی (Kuatskhelebi)، تتری- تس کارو(Tetri-Tsqaro)، تریالتی (Trialeti) و امیران گورا (Amiran Gora) در جمهوری گرجستان.

جراهوید (Jerahavid) و شنگاویت (Shengavit) در جمهوری ارمنستان.

کول تپه I و II (Kultepe) در جمهوری آذربایجان.

محوطه­ های باستانی مثل آراگوان (Araguvan)، قره ­هویوک (Karahuyuk) ، پلور (Pulur)، تپه جیک (Tepegik) و آندرونوف (Andruynov) از محوطه­ های شاخص و شناخته شده عصر مفرغ در شرق آناتولی بشمار می­آیند.

شکی نیست که محوطه­ های عصر مفرغ چه در منطقه قفقاز و چه در منطقه شمال­غرب ایران و نیز مشرق آناتولی به لحاظ باستان­شناسی و شیوه ­های علمی بکار رفته در حفاری آنها اهمیت یکسانی ندارند. اما اگر تسلسل و تداوم استقرار در یک محوطه مورد توجه قرار گیرد، محوطه باستانی مثل یانیک ­تپه در شرق دریاچه ارومیه و کول تپه I و II در منطقه نخجوان که در فاصله نسبتا کمی از یکدیگر واقع شده­اند اطلاعات بیشتری در مورد عصرمفرغ، بویژه فازهای قدیم و میانی آن ارائه می­دهند.