دوران نوسنگی در پیش از تاریخ ایران / بخش 3

در نوشتار حاضر گروهی از محوطه های شاخص باستانی، که دوره اصلی فرهنگی در آنها معرف دوران نوسنگی ایران است معرفی می گردد. در جریان این تعاریف سعی گردیده تا بصورت مختصر اما مفید به ویژگیهای مستقل هردوره و هر محوطه نیز اشاره گردد. 

 

محوطه­ های باستانی منطقه 3 (شمال­غرب ایران : استان­های آ.شرقی، آ.غربی، اردبیل، زنجان)

 حاجی فیروز :

موقعیت : در 2 کیلومتری جنوبشرق تپه حسنلو واقع شده است.

حفاری: اولین بار در 1315 سراورل استین تعدادی سفال از سطح تپه حاجی فیروز جمع آوری نمود. و در سال 1337 اولین حفاری توسط چارلز بورنی انجام گرفت. در سالهای 40 و 1339 کایلریانگ دوبار حفاری نمود. در 1347 کاوش به مقیاس وسیعتر به سرپرستی دایسون و مری ماتیلدا ویت انجام گرفت.

لایه نگاری در حاجی فیروز با حروف الفبای لاتین انجام پذیرفت و برخی از لایه­ ها به دوره ­های کوتاهتری تقسیم شدند. بیشترین اطلاعات از معماری حاجی فیروز از لایه C بدست آمد.

معماری : در اين تپه بقاياي 18ساختمان نمايان شد كه به هزاره ششم پ.م. تعلق دارند. منازل بصورت اتاقهای منفرد در اطراف یک حیاط می­ساختند. و مستقل از هم بنا شده ­اند. نقشه آنها مربع شكل است. ديوارهايي عظيم در جهت شمالي جنوبي قرار دارند. ورودي خانه­ ها عمدتا از سمت شرق يعني خلاف جهت وزش باد در منطقه است. در جلو ورودی یکی از خانه­هایی که به سمت غرب بود یک دیوار بادشکن احداث شده بود. در شرق بعضي واحدها انبارهاي بدون سقفي قرار دارد. خانه­ ها با يك ديوار به دو قسمت مساوي تقسيم مي­شدند. يكي نشيمن و ديگري براي كارهاي روزمره و آشپزخانه كه اجساد كودكان را در اين محل خاك ميكردند. دیوارها را معمولا با چینه می ساختند ولی در مواردی هم از خشت استفاده شده بود.

سفال : سفالهاي دوره حاجي فيروز دست ساز و داراي شاموت گياهي هستند. خمیر سفال دارای ناخالصی شن است. و این مسئله سبب شده سفال حاجی فیروز سبک باشد. سطح سفال را با روش دست مرطوب لعاب داده و سپس داغدار کرده ­اند. سفالها به دو گروه ساده و غیر ساده تقسیم می شوند. گروه دوم سفالهایی هستند که با روش زیر تزئین شده اند:

1- تمام سطح ظرف را با لایه­ای نازک از رنگ یا لعاب گلی رقیق رنگی پوشش داده ­اند.

2- از عناصر نقشی ساده هندسی برای نقاشی روی ظرف استفاده کرده­ اند. (سفال مشخصه حاجی فیروز)

3- سطح ظروف را با نقوش کنده تزئین کرده­ اند.

ظروف به اشکال مختلفی بوده ­اند از جمله ظروف مینیاتور، کاسه، فنجان کوچک، کاسه­ های متوسط و بزرگ کم عمق و عمیق و …. یکی از انواع سفالهای مخصوص حاجی فیروز ظروف معروف به سینی پوست کنی هستند. این نوع ظروف به شکل دیس­های بیضی با کف تخت هستند. که سطح خارجی آنها صاف و سطح داخلی آنها دارای برجستگیهای پرز مانند هستند.

سفالهای منقوش حاجی فیروز را می توان یکی از عناصر فرهنگی مشخص حاجی فیروز دانست. رنگ نقوش در طیفی از قرمز تیره تا قهوه ای قرار دارند. که این گستردگی طیف ناشی از حرارت و پخت سفال است.

همزمانی و مشابهت آثار حاجی فیروز با سایر محوطه ­ها :

1- بدست آمدن سینی پوست کنی در حاجی فیروز روابط بسیار نزدیک این محل را با حسونا و ام الدباغیه نشان می­دهد.

2- در تپه اهرنجان سفال حاجی فیروز بدست آمده است.

 

دالما تپه :

موقعیت : اين تپه باستاني در جنوب­غربي درياچه اروميه و در حدود پنج كيلومتري جنوب­غرب تپه حسنلو واقع شده است.

حفاری : طی سه فصل کوتاه 4 گمانه آزمایشی در این تپه زده شد. نخستین بار چارلز بورنی در سال 1337 اقدام به حفر گمانه ای در آن نمود. و در سال 1338 گمانه دیگری در کنار گمانه اول حفر نمود. مجددا در سال 1340 کایلر یانگ اقدام به حفر دو گمانه دیگر نمود.

معماری : چهار مرحله ساختمانی در طبقات 4 و 5 دالما در دست است. ديوار خانه­هاي اين تپه با چينه ساخته شده است و گاهي از ملات بسيار نازك براي ديوار چيني­ها استفاده مي­شده است. منازل اين منطقه واحدهاي مستقلي بودند كه در اطراف يك حياط ساخته مي­شدند.

سفال : سفال­هاي منطقه دست­ساز هستند.سفال­هاي اين منطقه ساده، منقوش، تزيينات افزوده و با لعاب گلي غليظ هستند. خمیر سفال دارای ناخالصی شنی است اما شاموت گیاهی است. سفالها در حرارت یکنواخت در کوره پخته نشده­اند.

سفالهای دالما بر اساس ظاهر به چهار گروه اصلی می توان تقسیم کرد :

1- منقوش 2- تزئینات افزوده 3- سفال با لعاب گلی غلیظ 4- سفال ساده

1- سفال منقوش : معمولا سبو و کاسه­ها با بدنه کروی شکل و کف تخت و لبه ساده و دندانه ­های ظریف نیشگونی کمی به داخل برگشته را با نقوش تزئین می­کردند.

2- تزئینات افزوده : قدح­ها و کماجدان­ها با لبه ساده نیشگونی که اندکی به داخل برگشته.  بسیاری از این سفالها دارای لعاب گلی غلیظ قرمز رنگ و یا حتی نقاشی ساده نیز هستند ولی اولا آن نوع تزئینات تحت الشعاع قرار دارند ثانیا ترکیب انواع تزئینات افزوده و عناصر نقشی هندسی روی ظرف واحد دیده نشده است.

3- سفال با لعاب گلی غلیظ : سطح خارجی و سطح داخلی این نوع سفال را با لایه­ای از لعاب گلی غلیظ قرمز رنگ پوشش داده­اند. گاهی لایه لعاب یا رنگ به اندازه­ای ضخیم است که پس از پخته شدن سفال پوسته پوسته می­شود. رنگها در طیفی از ارغوانی تا آلویی قرار دارند.

4- سفال ساده : سطح این نوع سفالها را با دست مرطوب صاف کرده­اند. و برخی دارای لعاب گلی غلیظ کرم رنگ مات هستند. انواع ظروف مانند کاسه، دیگ، بشقاب و دیس­ها را با این نوع سفال ساخته­اند.

اشیا : تیغه­ های سنگی دالما بلندتر از حد معمول هستند و برای داس استفاده شده­ اند. از ابسیدین هم استفاده شده است. تیغه ­ای هم وجود داشت که اصطلاحا حلزون بازکن گفته می شد.

گاهنگاری : تاریخ تقریبی دالما بین 5000 الی 4000 ق.م. است.

همزمانی و مشابهت آثار دالما با سایر محوطه­ ها :

1- در تپه سیوان آثار سفالی دالما بدست آمده است.

 

پیزدلی تپه :

موقعیت : در گوشه شمالشرق دره سولدوز در جنوب دریاچه ارومیه در حدود 6 کیلومتری تپه حسنلو واقع شده است.

حفاری : در سالهای 37- 1336 گروه کاوشهای حسنلو چند گمانه در این تپه حفر نمودند.

معماری : دیوار منازل مسکونی با خشت ساخته می­شد.

سفال : بطور کلی سفال پیزدلی دست­ساز است. خمیر سفال خشن و شاموت آن گیاهی است. سفالها در حرارتهای متفاوت پخته شده ­اند به همین دلیل رنگ آنها در طیفی از قرمز، نخودی، و نخودی مایل به سبز قرار دارد. سفالهای پیزدلی به دو گروه ساده و منقوش تقسیم می شوند :

1- سفال ساده : با روش دست مرطوب لعاب گلی داده شده­اند و گاهی بعضی از آنها داغدار شده­ اند. کاسه های ساده و کاسه با بدنه کروی از این دست هستند.

2- سفال منقوش : کاسه­ های گود، کاسه­ های گود با بدنه کروی، فنجانهای کروی در این گروه قرار دارند. کف این ظروف تخت و بندرت دارای کف حلقوی هستند. سطح ظروف با لعاب گلی غلیظ متمایل به زرد لعاب داده شده است. نقوش یک رنگ و سیاه و قهوه­ ای هستند. این تغییر رنگ ناشی از تغییر حرارت کوره بوده است. مانند سفال منقوش دوره عبید فقط یک سوم فوقانی ظروف پیزدلی با عناصر نقشی تزئین شده­اند. نقوش تزئینی پیزدلی به گروه های ششگانه زیر تقسیم شده­اند:

1- نوارهای افقی موازی

2- نوارهای افقی با حلقه­ هایی که به تحتانی­ترین نوار آویزان است

3- ردیف مثلث های توپر متصل به یکدیگر محدود در داخل نوارهای افقی

4- ردیف دایره­ های کوچک توپر محدود در داخل نوارهای افقی

5- اسپرهای عمودی با هاشور­های متقاطع نزدیک بهم

6- حیوانات مسبک ساده بالای نواری از رنگ

گاهنگاری : از نظر گاهنگاری فرهنگهای پیش از تاریخ منطقه دوره پیزدلی در مرحله بعد از دالما قرار میگیرند و همزمان است با آغاز شهرنشینی در منطقه و هم افق با دوره عبید در بین النهرین.

همزمانی و مشابهت آثار پیزدلی با سایر محوطه­ ها :

1- همزمان با دوره عبید بین­النهرین

2- در تپه سیوان سفال پیزدلی بدست آمده است.

 

تپه سیوان :

موقعیت : در دره مراغه در غرب روستای کنونی گردوان بصورت برجستگی کوچکی واقع شده است.

حفاری : چهار گمانه آزمایشی حفر شده است.

سفال : تعدادی قطعات سفال مشخصه دالما و پیزدلی بدست آمد. سفال سیوان دارای شاموت گیاهی بوده و دست ساز است که با روش فیتیله­ ای ساخته شده و در حرارت کم پخته شده ­اند. این نوع سفال به گروههای ضخیم، ظریف، منقوش و نقوش فشرده تقسیم می شود. اکثر ظروف به شکل کاسه­ های ساده و یا بدنه مقعر و کف تخت هستند. نقوش اغلب هندسی و دو رنگ هستند. متداولترین نقوش لوزیها و زیگزاگها بودند.

 

یانیک تپه :

موقعیت : يكي از چندين تپه باستاني دور درياچه اروميه است كه در 32 كيلومتري جنوب تبريز و غرب خسروشهر قرار دارد.

حفاری : اين تپه كه توسط چارلز برني حفاري شده است

گاهنگاری : آثار به دست آمده متعلق به دوره­ هاي نوسنگي متاخر، دوره اول برنز قديم، دوره دوم برنز قديم و دوره آهن است. آثار به دست آمده از نظر تاريخي طيف گسترده ­اي را دارند و از دوره نوسنگي يعني حدود 6000 ق.م. تا دوره عصر آهن يعني 600 ق.م. طبقه­ بندي شده­ اند. احتمالا اين فرهنگ از سمت آناتولي به اين منطقه آمده است.

معماری : در اين تپه نيز منازل مسكوني با ديوارهاي خشتي گرد حياطي مستقل ساخته ميشدند و در حياط انباريهايي قرار داشت. ورودي خانه ­ها از روي سقف آنها بود و در به شكل امروزي نداشتند. خانه ­هاي دوره مفرغ قديم يانيك تپه پلان دايره دارند كه در مركز تيركي براي نگه داشتن سقف درآنها تعبيه شده است و سقف آنها از چوب و پوست بوده است. اجساد كف اتاقها دفن ميشدند.

نکته : در فاز اول مفرغ قدیم یانیک خانه ­ها دارای پلان دایره­ ای شکل هستند و در فاز دوم مفرغ قدیم یانیک خانه­ ها پلان راستگوشه دارند اما در گودین IV که همدوره مفرغ قدیم است ما شاهد بناهای راستگوشه فاز دوم مفرغ قدیم یانیک با سفال فاز اول مفرغ قدیم یانیک هستیم.

سفال : سفال­ها دست ­ساز بودند و نقوشي ساده بر روي آنها وجود داشت. سفال آن ظريف نازك خاكستري است كه نقوشي روي سفالها كنده شده ­اند. اين فرهنگ را ميتوان از درياچه اروميه تا الوند و همدان و دشت قزوين پي­گيري نمود سفال اين دوره خاكستري دست­ساز صيقل داده شده با نقوش كنده­ كاري است كه با گچ نقوش را پر ميكردند. شاموت سفالها گیاهی بود. یکی از ظروف منحصر بفرد یانیک تپه کاسه سفالی است که از دوره نوسنگی این تپه بدست آمده و دارای نقش انسانی در زیر لبه خارجی کاسه است که برای چشم آن از قطعات ابسیدین استفاده شده است.

اشیا : تيغه هاي سنگي و ظروف سنگي از اين تپه بدست آمده است.

همزمانی و مشابهت آثار یانیک با سایر محوطه ­ها :

1- مفرغ قدیم یانیک همزمان با گودینIV

 

تپه اهرنجان :

موقعیت : در دشت سلماس و در 6 کیلومتری تپه باستانی هفتوان قرار گرفته است.

حفاری : در 1353 حسن طلایی بررسی کرد. در 1370 بهمن کارگر حفاری نمود.

سفال اهرنجان شباهتی به سفال منقوش حاجی فیروز دارد. سفال اهرنجان دست ساز و دارای شاموت گیاهی است. سطح ظروف با روش دست مرطوب لعاب داده شده است. و بندرت از لعاب گلی غلیظ قرمز یا کرم استفاده شده است. مغز سفالها دودزده و تیره است که نشان می دهد در حرارت ناکافی پخته شده ­اند. سفال اهرنجان به دو گروه اصلی : 1- داغدار 2- منقوش تقسیم می شوند.

سفال منقوش اهرنجان با نقوش هندسی تزئین گردیده است. رنگ نقوش در طیفی از قرمز تیره تا قهوه­ای قرار میگیرند. بعضی از کاسه­ های اهرنجان دارای لوله کوتاهی در زیر لبه هستند که شبیه آن تاکنون از هیچ محل باستانی گزارش نشده است.