دوران نوسنگی در پیش از تاریخ ایران / بخش 2

در نوشتار حاضر گروهی از محوطه های شاخص باستانی، که دوره اصلی فرهنگی در آنها معرف دوران نوسنگی ایران است معرفی می گردد. در جریان این تعاریف سعی گردیده تا بصورت مختصر اما مفید به ویژگیهای مستقل هردوره و هر محوطه نیز اشاره گردد. 

 

محوطه­ های باستانی منطقه 2 (غرب ایران : کرمانشاه، ایلام)

 

تپه آسیاب :

موقعیت : در کنار ساحل رودخانه قره­ سو در حدود 5 کیلومتری کرمانشاه واقع شده است.

حفاری : در سالهای 1950- 1960 توسط هیات بریدوود حفاری شد.

این محوطه بصورت اردوگاه موقتی روباز از محوطه تقریبا همزمان خود یعنی کریمشهیر حدود 250 کیلومتر فاصله دارد. این محوطه متعلق به دوره نوسنگی قبل از سفال است.

ابزارهای سنگی بصورت تیغه ­های میکرولیت کول­دار در محوطه بسیار است.

ابزارهای استخوانی شامل درفش و سرتیر می باشد.

معماری در تپه آسیاب یک ساختار زیرزمینی دایره­ای شکل بدست آمد که 8 الی 10 متر قطر دایره است.

تدفین : در تدفین بدست آمده اسکلت را با گل ­اخری پوشانیده بودند.

گاهنگاری : بر اساس گاهنگاری مطلق و نسبی تاریخ این محوطه حدود 8000 ق.م. (9000 تا 11000 سال قبل) است.

همزمانی و مشابهت آثار تپه آسیاب با سایر محوطه­ ها :

1- همزمانی تپه آسیاب با محوطه کریمشهیر

2- فلیپ اسمیت آسیاب و گنج­دره را با بزمرده و علی­ کش همزمان می­داند

 

تپه سراب :

موقعیت : در 7 کیلومتری شمال­شرق کرمانشاه واقع شده است.

حفاری : در جریان بررسی سال 1338 توسط بریدوود شناسایی شد.

هرچند در سراب نیز بقایای معماری دایره­ ای شکل مشابه تپه آسیاب بدست آمده است اما سراب را باید در دوره میانی و جدید نوسنگی بررسی کرد بدلیل اینکه در سراب سفال وجود دارد. همچنین وجود پیکرک­های گلی بیشمار آنرا از دوره نوسنگی بدون سفال متمایز می کند.

سفال تپه سراب :

1- سفال بانقش بچه قورباغه : شاموت گیاهی، حرارت برای پخت سفال کافی نبوده بنابراین مغز سفال تیره است. سطوح داخلی و خارجی با روش دست مرطوب لعاب گلی کرم رنگ داده شده و سپس داغدار کرده ­اند. ظروف معمولا ساده با کف گرد یا تخت بوده اند. نمونه­ های این سفال در تپه گوران نیز بدست آمده است.

2- سفال هندسی سراب : از نظر شاموت و طرز ساخت و لعاب و حرارت پخت و شکل ظروف شبیه سفال با نقش بچه قورباغه است. اما نقوش متفاوت است و عبارتند از دو نوار رنگ که در بین آنها خطوط زیگزاگ و مثلث­های توپر بر روی زمینه کرم رنگ کشیده شده­اند. این نوع سفال نیز از تپه گوران بدست آمده است.

3- سفال با نقوش خطی سراب : دارای خمیر نخودی، شاموت گیاهی و ضخیمتر از سفالهای قبلی است. برخی نمونه­ ها دارای لعاب گلی غلیظ و داغدار هستند. نقوش دارای خطوط نازک که در نوارهای رنگی محدود شده ­اند. متداولترین نقوش عبارتند از زیگزاگ، جناغی، هاشورهای متقاطع، لوزی، نقوش با رنگ­های قرمز یا سیاه روی زمینه کرم.

در میان پیکرک­های گلی بدست آمده از سراب پیکرک انسانی ونوس سراب و پیکرک حیوانی گراز وحشی بی نظیر هستند. تاریخ تخمینی آثار سراب 9000 تا 8000 سال قبل است.

مجموع 797 پیکرک حیوانی در گروه­های ذیل دسته­ بندی شده ­اند:

1- سگ­ها با دم خمیده

2- خوک­ها و گرازها

3- حیوانات شاخدار (گوسفند و بز)

سراب به دو دوره تقسیم می شود :

1- مرحله سراب قدیم که شامل ظروف منقوش استاندارد سراب ( یعنی ظروف با نقش بچه قورباغه و نقش هندسی است.

2- سراب جدید.

همزمانی و مشابهت آثار تپه سراب با سایر محوطه­ ها :

1- سفال بانقش بچه قورباغه و سفال هندسی سراب در تپه گوران بدست آمده است.

 

تپه سیاه بید و تپه موریان :

حفاری : بریدوود در سال 1338 در سیاه بید و موریان حفاری نمود.

سفال­های تپه سیابید و موریان :

1- سفال با نقوش سفید روی زمینه سیاه : شاموت گیاهی بسیار خشن، حرارت ناقص، مغز خاکستری، سطوح خارجی دارای لعاب سیاهرنگ، بعضی نمونه­ ها داغدار شده ­اند. قسمت اعظم سطح خارجی با نوار پهن سفیدرنگ، رنگ آمیزی شده است. سطح داخلی ابتدا لعاب گلی قرمز رنگ شده و سپس داغدار گردیده است.

2- سفال ج : خمیر نخودی و دارای ناخالصی است. شاموت گیاهی با پخت کافی بطوریکه مغز سفال یکنواخت است. رنگ نقوش در طیفی از قرمز متمایل به     قهوه­ ای تا قهوه ­ای متمایل به سیاه می باشد. نقوش شبیه مشخصه دوره قدیم حلف است. از نظر شکل کاسه، سبو، کف ظروف تخت و ندرتا ته دکمه ­ای است.

بریدوود سفالهای سیابید را متعلق به 8000 الی 7000 سال پیش می­داند.

 

تپه عبدالحسین :

موقعیت : در نزدیکی روستای گندمدان از توابع شهرستان نهاوند در دره آب قشلاق و جوار روستای عبدالحسین واقع شده است.

حفاری : در 1930 برای اولین بار سراورل استاین از تپه دیدن کرد. در سالهای 1963 و 1969 کلرگاف بررسی نمود و در سال 1978 جودیت پولار اقدام به حفاری نمود.

معماری : ساکنان اولیه فاقد معماری بودند و چاله­ هایی را در زمین می­کندند. در دوره­ های بعدتر دیوارها را با خشت می­ ساختند و واحد­های مسکونی این دوره مستطیل شکل بود.

سفال : دست ­ساز با شاموت سبزیجات خرد شده، شن و یا ترکیبی از شن و گیاه است. به همین علت سفال­ ها اعم از منقوش یا ساده خشن هستند. خمیر قهوه­ ای و قهوه­ ای متمایل به قرمز که سطح خارجی آن با لعاب گلی غلیظ نخودی رنگ پوشش داده ­اند. سطوح داخلی سفال­ها قرمز رنگ هستند.

قبور : اموات در عبدالحسین در خانه­ ها دفن شده بودند.

 

گنج دره :

موقعیت : تپه­ ای کوچک و کم ارتفاع که دارای 8 متر ضخامت آثار می باشد. در 5 کیلومتری ساحل رودخانه گاماسب و 37 کیلومتری شرق کرمانشاه واقع شده است.

حفاری :  این محوطه بین سالهای 1965- 1974 توسط فیلیپ اسمیت مورد حفاری قرار گرفت.

در گنج دره 5 مرحله استقراری مورد شناسایی واقع شد که به ترتیب از جدید به قدیم بر اساس الفبا از A-E نامگذاری شده اند. لایه E قدیمیترین لایه گنج دره و قدیمیترین لایه سفال­دار ایران نیز می باشد.

طبقه A (فوقانی ترین طبقه) : از عمق 1.5- متری تا سطح تپه چند گور اسلامی- بقایای دیواره دوره نوسنگی با خشت­های قرمز- بقایای چند اجاق

طبقه B : از عمق 3- الی 2- متری با معماری چینه­ای

طبقه C : از عمق 4.90- الی 3.30- متری با معماری چینه­ای

طبقه D : از عمق 6- الی 5- متری با معماری چینه­ای و خشتی

طبقه E : از سطح خاک بکر (عمق 8- متری) تا عمق 6 – متری فاقد معماری مشخص بوده ولی حدود 30 گودال دایره­ای شکل یا تخم مرغی در عمق 50 سانتیمتری زمین حفر شده بودند.

معماری : معماری مشخصه گنج­ دره در طبقه D بدست آمده است. دیوارها را با خشت­های بلند سیگاری می­ساختند. از اندود گل برای کف اتاق­ها استفاده شده بود.

سفال : یک قطعه سفال از طبقه E گنج دره بدست آمد. بیشترین نمونه سفال گنج­ دره از طبقه D بدست آمده است. بطور کلی سفال­های گنج­ دره از نوع نرم با شاموت گیاهی، دست­ساز با لعاب گلی غلیظ بودند. به علت حرارت کم پخت سفال­ها ناقص بود. از نظر شکل سفال­های گنج­ دره را می توان به دو گروه : 1- خمره­ها 2- ظروف معمولی تقسیم کرد.

حفار گنج­دره تاریخ طبقه استقراری E را در بین سال­های 8500 الی 7500 ق.م. پیشنهاد کرده است.

همزمانی و مشابهت آثار گنج ­دره با سایر محوطه ­ها :

1- اسمیت آسیاب و گن ج­دره را معاصر با بزمرده و علی ­کش می داند.

2- سفال­های بدست آمده از گنج ­دره قابل مقایسه با سفال­های طبقات تحتانی تپه گوران بود.

 

تپه گوران :  اواسط هزاره هفتم تا اواسط هزاره ششم ق.م.

موقعیت : در 65 کیلومتری جنوب کرمانشاه و در دره حاصلخیز هولیلان واقع شده است.

حفاری : در سال 1962 توسط یورگن ملدگارد دانمارکی شناسایی شد و در اردیبهشت و خرداد سال بعد توسط پدر مورتنسن حفاری گردید.

دارای 21 لایه می باشد. از بالا به پایین از A تا V نامگذاری شده است.

A- C معرف دوران اسلامی و برنز لرستان

D- V معرف دوره نوسنگی (بدون سفال- باسفال) و استقرار در روستاها

معماری : کلبه­ هایی با چوب درختان- استفاده از حصیر برای کف کلبه ­ها. در لایه­ های بالاتر کلبه­ های چوبی منسوخ شد و خانه ­ها با چینه ساخته می­شدند. داخل اتاق­ها در کنار دیوارها سکوها و نیمکت­های کوتاه گلی ساخته شده بود. کف برخی از اتاق­ها را با اندود قرمز یا سفید اندود کرده بودند.

سفال : سه لایه تحتانی گوران (V, U, T ) فاقد سفال بودند و نخستین نمونه سفال از لایه S بدست آمد.  مورتنسن سفال گوران را چنین دسته بندی کرده است :

1- سفال ساده خاکستری متمایل به قهوه­ای : خمیر فاقد ناخالصی و شاموت گیاهی با لعاب گلی با دست مرطوب که گاهی داغدار شده ­اند. فرم ظروف بیشتر به شکل کاسه­ های ساده با بدنه اندکی مقعر ساخت این سفالها تا لایه O ادامه داشته است.

2- سفال منقوش عتیق : دارای شاموت گیاهی و سطح سفال دارای لعاب گلی غلیظ است. که گاهی داغدار شده است. سطح خارجی دارای نقوش هندسی شبیه بافت سبد یا حصیر است. با محلول گل اخری روی زمینه نارنجی یا نخودی کشیده ­اند. فرم ظروف ساده و کاسه­ ها و ساغرهای دارای کف تخت هستند.

3- سفال منقوش استاندارد : شاموت گیاهی و سطح سفال دارای لعاب گلی غلیظ می­باشد که داغدار شده است. خمیر این سفال در طیفی از نخودی تا نارنجی مایل به نخودی می باشد. این نوع سفال در تمام لایه های O- D متداول بود.

4- سفال ساده نخودی : این سفال نخستین بار از لایه R بدست آمد و تا زمان متروک شدن گوران ادامه داشت. شاموت گیاهی، لعاب گلی غلیظ و گاهی داغدار. متداولترین فرم ظروف کاسه بیضی شکل با کف تخت بود و بعضی از آنها دارای زاویه نزدیک کف بودند.

5- سفال دارای لعاب گلی غلیظ قرمز رنگ : این سفال از لایه­ های فوقانی بدست آمده و دارای شاموت گیاهی است. فرم ظروف کاسه یا فنجان­هایی دارای کف گرد یا تخت بودند. این سفال در لایه­ های H- D بدست آمده است.

همزمانی و شباهت آثار تپه گوران با سایر محوطه­ ها :

1- سفال­های بدست آمده از گنج­ دره قابل مقایسه با سفال­های طبقات تحتانی تپه گوران بود.

 

محوطه سه ­گابی :

موقعیت : در منطقه­ای مابین کرمانشاه و اسدآباد و در حدود 10 کیلومتری شمالغرب تپه گودین و 50 کیلومتری شمالغرب تپه گیان واقع شده است.

حفاری : در سال 1970 (1349 شمسی) شناسایی شد. بررسی و حفاری سه­ گابی توسط لویی لوین انجام گرفته است. نخستین فصل حفاری در 1350 و فصل دوم در 1352 شمسی انجام گرفت.

از 7 برجستگی در یک محوطه تشکیل شده که برجستگی­ها را به ترتیب از A- G  نامگذاری کرده ­اند و بزرگترین برجستگی تپه B است.

لایه­ نگاری : سه­ گابی را می­توان به دو دوره دالما و دوره سه­ گابی تقسیم­ بندی کرد. تاریخ 6000 الی 5500 ق.م. برای آن در نظر گرفته شده است.

معماری دوره سه­ گابی : اثر معماری این دوره روی خاک بکر قرار داشت که عبارت بود از بقایای دو واحد ساختمانی مستقل که در دو طرف یک معبر ساخته شده بودند. دیوارها پهن و با چینه ساخته شده بودند. در فضای داخلی آنها در چند قسمت لایه­ ای از قلوه سنگ فرش شده و سپس روی آن به دفعات با گل اندود شده بود. بعضی قسمتهای گل­ اندود سوخته بودند.

معماری دوره دالما : یک واحد ساختمانی بزرگ دارای 8 اتاق که متوالیا ساخته شده و به بنا اضافه شده بودند و بعضی از اتاقها دارای اجاقهای صلیبی شکل بودند که در کنار آنها سنگ سابهایی در کف اتاق کار گذاشته شده بود. پاره دیوارهای خشتی و بقایای سه اتاق مستطیلی مستقل از هم دور یک حیاط از دیگر یافته­ های معماری دوره دالما تپه سه­ گابی بودند.

سفال :

1- سفال ساده : خود به سه گروه الف- قرمز ساده ب- سفال نخودی ج- سفال نخودی ساده ظریف تقسیم می شوند. سفال­های ساده دست­ساز و دارای شاموت گیاهی و لعاب گلی غلیظ هستند و در حرارت کافی پخته شده­اند.

2- سفال منقوش : چرخ ساز که با حرارت زیاد پخته شده است.

3- سفال­هایی با نقش فشرده

4- سفال دالمایی : دارای شاموت گیاهی و لعاب گلی غلیظ. سفال­ها دست­ ساز و در حرارت کافی پخته شده اند. سفال دالمایی نیز خود به چند گروه تقسیم می شود :

• الف- سفال ساده : دارای لعاب گلی غلیظ عنابی یا روشن.
• ب- سفال با نقوش فشرده، نیشگونی و افزوده.
• ج- سفال منقوش

گاهنگاری سه­ گابی :

لوین آثار دوره سه­ گابی را متعلق به 6000 الی 5500 ق.م. می­داند.

دوره دالما را نیز متعلق به 4600 الی 3850 ق.م. دانسته است.

 

تپه گیان :

موقعیت : نزدیک نهاوند و در جنوب­غرب روستای گیان واقع شده است.

حفاری : 1931 گیریشمن و کنتنو حفاری در گیان را آغاز کردند.

لایه نگاری : 19 متر آثار باستانی تپه گیان از نظر طبقه بندی سفالها به 5 طبقه تقسیم شده است. طبقه  V تحتانی­ترین است که بنوبه خود به چهار زیر طبقه VA و VB و VC و VD تقسیم شده است و طبقه I فوقانی­ترین است.

معماری : مجموعا چهار دوره معماری مشخص شد. که با اعداد رومی نامگذاری کرده ­اند.

سفال : سفال­های عمق 19 الی 18 متری از سطح تپه مشخصه تپه گیان هستند. این سفالها به سه گروه خشن، ظریف و منقوش تقسیم می شوند.

سفالهای خشن متخلخل بوده و در خمیر آنها شن و خرده سفال بعنوان شاموت استفاده می شد.

سفال ظریف دارای شاموت نرمتر و حرارت بهتر بود.

سفال منقوش دارای نقوش ساده هندسی مثل زیگزاگ، خطوط موازی با رنگ سیاه روی زمینه روشن.

چند قطعه سفال نیز بدست آمد که برای تزئین آنها از نقش صلیب موسوم به صلیب مالتی استفاده شده بود.

VA : سفال این دوره شباهت بسیاری به سفالهای سیلک I دارند. که دکتر ملک آنها را بعنوان سفال چشمه علی معرفی کرده است.

VB : دارای ساخت بهتر و بدنه ظریفتری هستند. خمیر دارای ناخالصی کمتر است ولی همچنان شاموت آن شن نرم است. حرارت کوره بیشتر و پخت بهتری دارند. نقوش همچنان هندسی با رنگ سیاه روی لعاب گلی غلیظ قهوه ای متمایل به قرمز.

VC : در این سفالها علاوه بر نقوش هندسی نقوش حیوانی نیز اضافه می شود.

VD : بر روی سفال این دوره نقش پرندگان مسبک نقاشی شده و در میان سفالهای این دوره سفال شوش الف و عبید بین­ النهرین نیز بدست آمده است.

IV (3000 الی 2500 ق.م. ): سفال ویژه این طبقه از نوع سفال شوش ب است. این طبقه معرف تحولی است که در بین النهرین بعنوان اروک V و IV شناسایی شده است. شاموت نرمتر و در حرارت کنترل شده پخته شده است.

III (2500 الی 1800 ق.م.): سفال این طبقه با عنوان ظروف سفالی سه پایه­ای معرفی می شوند. ظروف مشخصه این دوره کاسه­ هایی هستند دارای سه پایه که بنا بنوشته حفار با ظروف آناتولی، اژه و بالکان قابل مقایسه هستند. نقوش این سفالها با رنگ سیاه روی زمینه قرمز است.

II (1800 الی 1400 ق.م.): سفال این دوره به دو گروه اصلی 1- منقوش با نقوش هندسی 2- منقوش با خطوط موازی تقسیم می شود. و با سفالهای میسنی قابل مقایسه است.

I (1400 الی 1100 ق.م.): سفال خاکستری سیاه شبیه سفال قفقاز 2- قبور و اشیا داخل آنها شبیه فرهنگ لرستان 3- ظهور اشیا آهنی

همزمانی و مشابهت آثار گیان با سایر محوطه­ ها :

1- گیان VA دارای سفال مشابه سیلک I و نوع چشمه علی

2- گیان VD دارای سفال شوش الف و عبید بین­النهرین

3- گیان IV  دارای سفال شوش ب

4- قابل مقایسه بودن گیان  III با ظروف آناتولی، اژه و بالکان

5- همزمانی گیان III و IV با گودین III

6- قابل مقایسه بودن گیانII با سفالهای میسنی

7- قابل مقایسه بودن گیان I سفال خاکستری سیاه شبیه سفال قفقاز

 

گودین تپه :

موقعیت : در ساحل جنوبی شاخه شمال­ شرقی رودخانه گاماسب در دره کنگاور و حدود 1 کیلومتری شمال روستای گودین قرار دارد.

حفاری : در 1961 (1340) شناسایی شد. در 1965 دو گمانه آزمایشی در آن حفر گردید. فصل دوم حفاری در 1965 بود.

لایه نگاری : آثار بدست آمده از گودین معرف 7 دوره فرهنگی در طی یک استقرار طولانی و تقریبا بی ­وقفه از اواسط هزاره ششم ق.م. (5500 ق.م.) می­باشد.

• گودین II استقرار ماد
• گودین III (2400 الی 1600 یا 1400 ق.م.) مفرغ میانی و جدید
• گودین IV (2950 الی 2400 ق.م.) مفرغ قدیم
• گودین VII (5500 الی 5000 ق.م.) نوسنگی

معماری : دیوارهای چینه ­ای گاهی نیز استفاده از قلوه سنگ برای پی بناها.

سفال : در دوره گودین VII تماما دست ساز هستند و به دو گروه  الف- خشن  ب- ظریف  تقسیم می شود.

الف- سفال خشن : خمیر دارای ناخالصی شن است. شاموت گیاهی است با الیاف گیاهی بلند. ضخامت سفال زیاد است و حرارت کافی ندیده اند. سفال خشن بر اساس پوشش سطح به زیر گروههای ذیل تقسیم بندی می شوند :

1- سفال ساده نخودی بسیار پوک و ضخیم و فاقد لعاب که در برخی نمونه ­ها با روش دست مرطوب لعاب گلی داده شده اند.

2- سفال با لعاب گلی غلیظ نخودی رنگ که ضخامت آنها نسبت به نوع قبلی کمتر و به آن اندازه پوک نیستند. ولی در عوض دارای لعاب گلی ضخیمی هستند که داغدار شده است.

3- سفال با لعاب گلی غلیظ قرمز رنگ که داغدار شده است.

ب- سفال ظریف با شاموت گیاهی دارای الیاف کوتاهتر در حرارت مناسب پخته شده و مغز یکدست دارند. این سفالها نیز به دو گروه تقسیم می شوند :

1- سفال نخودی ساده داغدار

2- سفال با لعاب گلی غلیظ کرم رنگ

گاهنگاری : کایلر یانگ تاریخی برابر با 5500 الی 5000 را برای گودین VII پیشنهاد کرده است.

همزمانی و مشابهت آثار گودین با سایر محوطه­ ها :

1- سفال گودین VII را می توان با سفال ساده حاجی فیروز و سفال ساده لایه ­های فوقانی تپه گوران و شاید سفال سراب و علی­ کش مقایسه نمود.

1- همزمانی گودین IV با مفرغ قدیم یانیک

2- همزمانی گودین III با گیان III و IV