قوس و تاق در معماری / بخش اول

قوس (چِفت / چغد) عبارت از پوشش درگاهی که نسبت به طول دهانه و بارهای وارده که نوع آن از لحاظ باربری و شکل هندسی تبره (ضخامت) مشخص و اجرا می­شود.

 

تعاریف طاق در معماری

• طاق از نظر معماری به پوشش منحنی سقف تعریف می­شود / Arck
• نوعی سقف چفدی (قوسی) با چفد برون سو –کاو – است که برای انتقال وزن بارعمودی به تکیه‌گاه‌ها بر یک دهانه که فاصله میان دو تکیه‌گاه (دو دیوار یا دست‌کم چهار ستون باربر) است ساخته می‌شود
• در یک تعریف ساده‌تر طاق از کنار هم آمدن چند چَفد که در یک راستا از دیوار یا ستون باربر تا به بلندترین نقطه طاق که کُلاله طاق است امتداد یافته‌اند پدید می‌آید.

 

مبانی قوس و طاق

قوس (چِفت / چغد) عبارت از پوشش درگاهی که نسبت به طول دهانه و بارهای وارده که نوع آن از لحاظ باربری و شکل هندسی تبره (ضخامت) مشخص و اجرا می­شود. غیاث­ الدین جمشید کاشانی قوس را چنین تعریف می­کند هرگاه نسبت منحنی پوشش دهانه از عمق آن بیشتر باشد قوس نامیده می­شود.

 

چَفد

در تعریف هندسی خط یا شکلی منحنی است و در اصطلاح معماری به باریکه طاقی که روی سردر یک درگاه قرار می­گیرد اطلاق می­شود.

 

پوشش درگاه و سقف بر دو نوع است

• تخت
• قوسی (سَغ)

سَغ یا اَزَغ یا اَزَگ در عربی اَزَج نامیده می­شود. ازغ را بیشتر به شاخه­ های تاک، نسترن، یاس و نخل که شکل کمانی و منحنی دارند اطلاق می­کنند. در مورد طاق بیشتر تلفظ ازگ می­شود. غیاث­ الدین جمشید کاشانی از واژه ازج برای طاق استفاده نموده است.

 

چفدها براساس شکل کلاله به دو گروه تقسیم می­شوند

• مازه ­دار
• تیزه­ دار

 

تمامی چفدها اعم از مازه­ دار و تیزه ­دار برحسب خیزشان به چهار دسته تقسیم می­شوند

• تیز
• تند
• کند
• کَفته

 

طاق از نگاه چَفدی به سه ساختار هندسی تقسیم می­شود

• شلجمی(سهمی)
• نیم‌دایره
• بیضوی

که چَفد آن گاه شکل تیزه‌دار و گاه شکل مازه‌دار به خود می‌گیرد.

 

افزون بر این طاق در یک نگاه کلی هندسی همواره به چهار شکل دیده می‌شود :

• نیمه‌استوانه‌ای
• کوژی (گنبدسان)
• چلیپایی (تقاطعی)
• زنجیروار

 

اجزای طاق

• A-B رادهانه می­نامند.
• نقاط A و B راپاکار می­گویند.
• فاصله OC : خطی که وسط AB را به بلندترین نقطه قوس متصل می کندبلندا یا افراز نامیده می­شود.
• C : بلندترین نقطه­ی قوس کهتیزه گفته می­شود.
• نقطه M :  شکرگاه
• ناحیه BM و AM  : بالنج یا بالنگ
• ناحیه MN :آوارگاه که بین زوایای 5/22 درجه تا 5/67 درجه قرار می­گیرد.

 

 

واژه شناسی اجزای طاق

آوارگاه (ایوارگاه / اِوارگاه) قسمتی که با لاتر از شکرگاه و شانه قرار داشته و نسبت به سطح افق زاویه 67.5 درجه را دارد، در این ناحیه طاق رو به تو می­چاکد و در ناحیه تیزه سر بر می­کند و کلکن می­شود.

افراز بلندای طاق یا گنبد از روی دیوار (پاکار) تا بلندترین نقطه.

پاراستی بخش پایینی قوس که به صورت عمودی در امتداد دیوار بالا می‌رود.

پاکار محل اتصال طاق یا گنبد به دیوار باربر که رج آغازین چَفد باشد. به بیان دیگر پاکار محل تبره یعنی سطح دیوار که طاق از آنجا آغاز می­شود.

پشت بغل بار وارده از سوی دیوار چفد می‌باشد که وظیفه تراز به کل سازه را داراست.

تویزه باریکه چفدی باربر در طاق­هایی که به روش تویزه ساخته می‌شوند.

تَبَره محلی در ابتدای ایستایی طاق که ستبرای طاق با ستبرای دیوار یکی است. تبره ستبرای طاق یا گنبد که از پایین‌ترین نقطه با بیشترین ستبرا آغاز و با بالاتر رفتن چَفد نازک‌تر گرفته می‌شود.

تیزه بالاترین نقطه چفد در تاق یا گنبدهایی که به سبک تیزه‌دار یا جناغی ساخته می‌شوند.

چَفد خمیدگی و قوس طاق یا گنبد.

خیز نسبت اندازه افراز به دهانه یک تویزه

دهانه فاصله میان دیوارها که با طاق یا گنبد پوشیده می‌شود  L

سَغ پوشش خمیده را سغ می­نامند.

شکرگاه ناحیه­ ای است که نسبت به سطح افق زاویه 22.5 درجه را دارد، و در این ناحیه طاق رو به بیرون می­شکند.

کفته چفدهای کمتر خمیده که به اصطلاح «کَفته» خوانده می‌شوند.

کُلاله بلندترین بخش هر طاق خواه تیزه‌دار یا مازه‌دار، کلاله نقش مهمی در پایداری دارد (نوک طاق)

کیز گودی روی دیوار برای شروع چَفد.

گاز تکه‌های آجر یا سفال که فضای خالی بین درز مثلثی میان آجرها یا خشت‌های چیده شده را پر می‌کنند.

هورنو روزنه‌ای که در بالاترین بخش طاق یا گنبد برای روشنایی و جابجایی هوا ایجاد می‌شود.