شهر فئودالی ایران

هرچند که اطلاعات ضعیفی درباره شهرهای پیش از اسلام در دست است ولی از شهرهای بعد از اسلام در دوره فئودالی نمونه هایی با ترکیب کاملا متلاشی نشده بجا مانده است.

در ایران شهرهای قدیمی و دورافتاده به ویژه در مناطق گرم و خشک در مطالعه تاریخ شهرسازی اهمیت فراوانی دارند. این امر از یکسو به این دلیل است که هنوز برخی از عناصر شهری و نامهایی که تاریخ های محلی قدیمی از آنان یاد می کنند، به همان نام اصلی خود شناخته می شود. از سوی دیگر در در مواردی ترکیب اصلی کالبد این شهرها در بخش درونی شهر صدها سال است که همچنان دست نخورده باقی مانده است. لذا هرچند که اطلاعات ضعیفی درباره شهرهای پیش از اسلام در دست است ولی از شهرهای بعد از اسلام در دوره فئودالی نمونه هایی با ترکیب کاملا متلاشی نشده بجا مانده است.
بعد از گسترش اسلام و در پی تسخیر سرزمینهای تازه شیوه تولید زمینداری در سرزمینهای مفتوحه در دوران خلفا گسترش یافت. در مناطق جدید اردوگاههای نظامی که مقر حاکم منصوب از طرف خلیفه بود، ایجاد شد. دیری نگذشت که این اردوگاهها بصورت مراکز شهری جدید با فرهنگ متفاوت بسته به میزان نفوذ اعراب در آمدند.
رشد روابط فئودالی در سرزمینهای تسخیر شده مقارن با حفظ و پیدایی شهرها بوده است. شهرهای فئودالی ایران با از میان رفتن مدینه یعنی بخش قدیمی شهر یا شهرستان که محل خانه های دهقانان و اعیان عرب در قرون اولیه اسلامی بود و در اثر انتقال مرکز زندگی اقتصادی شهر به رَبَض پدید آمدند. این جابجایی برسازمان اجتماعی اقتصادی و ترکیب کالبدی شهرهای ایران و آسیای میانه تاثیر نهاد.
پیدایش شهر فئودالی در ایران به دوره سیر تکاملی جامعه فئودالی ایران و در فاصله قرن چهارم، پس از سقوط خلفا در ایران تا قرن هفتم هجری یعنی آغاز دوره تسلط مغولان مربوط می شود. در قرون چهارم و پنجم شهرها پرجمعیت و مراکز پیشه و هنر و بازرگانی بودند. در این دوره فئودالها از قلعه های خود به شهرها آمدند و در بیشتر این مراکز سکونت گزیدند و زمام امور شهرها را در اختیار گرفتند.
شهر فئودالی در این دوره شهری بود که در تسلط ارباب فئودال و تجار بزرگ قرار داشت. سازمانهای صنفی متعلق به پیشه وران شهری آن در ایران ضعیف بودند و توسط نظام حاکم سرکوب می شدند. مقامات حکومتی و مذهبی شهر از میان اعیان برکزیده می شدند و ساکنین خود شهرها در اداره شهر نقشی نداشتند. روسا و بزرگان محلات و اتحادیه های تجار و روحانیون هم که از سوی مردم انتخاب می شدند تابع مقامات شهر بودند.
تصویری که مقدسی از سیمای شهر فئودالی ایران مانند نیشابور و شیراز در قرن چهارم به دست می دهد مانند اطلاعاتی است که از شهرهای اروپایی در دوران قرون وسطی در دست است. وی درباره نیشابور می نویسد : کوچه ها کثیف است، در خان ها بی نظمی حکمفرما می باشد، گرمابه ها پاک نیست، دکانها بد است و دیوارها ناهموار، فقر همواره همنشین آن و گرانی با آن پیوند دوستی دائمی دارد.
دستگاه حکومت فئودالی، دستگاه مذهبی، شیوه های فعالیت های تجاری، و شکل زندگی مردم در روابط فئودالی و درچارچوب نظام اسلامی در شهر بصورت عناوین ذیل متجلی گردید :
1- سکونتگاههای قلعه ای حکام و خانه های اعیان فئودال و تجار در بخش شهرستان
2- عناصر مذهبی مانند مسجد، مدرسه، حسینیه و …..
3- مجموعه بازار شهر با عناصر عملکردی خود
4- محلات و کوی های شهر با مراکز محلات
مجموعه بازار مرکب از رسته های متعدد و مرکز زندگی اجتماعی شهر بود. محل تقاطع دو رسته اصلی بازار چهارسو نامیده می شد. از طرفی شهر به محلات و کوی های متعددی تقسیم می شد که جایگاه سکونت استادان هم پیشه مانند ابریشم بافان، رنگرزان، سراجان و غیره بود. در ایران این ترکیب شهر فئودالی در دوران اسلامی تا دوره رشد روابط سرمایه داری اواخر قرن 19 و دهه های اول قرن 20 علیرغم رویدادهای تاریخی بسیار همچنان در تمام شهرها کم و بیش وجود داشته است.