محوطه های استقراری و معماری اورارتویی شمال غرب ایران

با توجه به مرکزیت حوضه دریاچه وان بعنوان خاستگاه و پایتخت اورارتوها، و تراکم حضور آثار اورارتویی در آن منطقه، در ابتدا تمام بررسی­ها و کاوش های باستان­شناسان در شرق آناتولی متمرکز گردیده بود. از اینرو تسری کاوش­های مذکور به سمت شمال­غرب ایران با آرامی و طی یک پروسه زمانبر انجام گردید.

 

 

پس از قفقاز و آناتولی سومین مرحله از باستان­شناسی اورارتوها با اکتشافات جدید در شمال­غرب ایران آغاز و به تعیین حوزه نفوذ و ساختار شهرهای اورارتویی انجامید. فرضیه مطالعات آثار اورارتوها در خاک ایران زمانی شکل گرفت که محافل علمی، متوجه شدند که در سال 1859 موزه ارمیتاژ لنینگراد تعدادی از اشیای اورارتویی را که در منطقه آلیشار(1) در مرز ایران کشف شده بدست آورده است.“(حاجی زاده، 1374) بدین گونه بود که از آن پس گروههای مختلف باستان­شناسان خارجی در قالب تیم های اعزامی دانشگاهی و انستیتوهای مطالعاتی شرق­شناسی باحضور در شمال­غرب ایران به شناسایی و کاوش محوطه­ های اورارتویی پرداختند. در سال 1968 م انستیتوی باستان­شناسی آلمان به سرپرستی ولفرام کلایس در شمال­غرب ایران بررسی های دقیقی را آغاز کرد و در اولین مرحله کار خود تعدادی محوطه اورارتویی در شمال سلماس شناسایی کرد و نتایج آنرا در 1970 منتشر نمود(کلایس، 1354). در همین زمان چارلز بورنی مدارکی را از فرهنگ اورارتو از هفتوان تپه بدست آورد.(Burney, 1968:157) و در ادامه هیئت حفاری حسنلو در سال 1968 یک محوطه اورارتویی در نزدیکی شهر نقده شناسایی نمود. که شامل چندین تپه بلند و بقایایی از یک حصار سنگی بود.(حاجی زاده، 1374) تاکنون بر اساس بررسی­های میدانی تعداد بسیار زیادی از محوطه ­های اورارتویی(محوطه های استقراری، قلعه ­ها، راهدارخانه ­ها، تاسیسات آبرسانی و….)  در شمال­غرب ایران مورد شناسایی واقع گردیده ­اند.

 

محوطه ­ها و تپه­ های باستانی با دوره فرهنگی استقرارهای اورارتویی در شمال غرب ایران که به استثنای چند مورد، اکثرا توسط کلایس مورد شناسایی و بررسی قرار  گرفته­ اند:

 کشمش تپه(2)

تپه مزبور توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 3 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال غرب ایران، معرفی شده است. این تپه دارای سفال اورارتویی بوده و در شمال­غرب شهر ماکو قرار دارد.

 دوچگاگی(3)

محوطه استقراری دوچگاگی توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 8 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. این محوطه در روستای صوفی ماکو قرار دارد.

 قیزچاخلو(4)

محوطه قیزچاخلو توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 9 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. محوطه استقراری قیزچاخلو نیز در ماکو قرار دارد.

 — یک محوطه استقراری در 4 کیلومتری غرب غدیر­علی در جاده قره ضیاالدین به سیه چشمه قرار دارد که توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 10 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است.

— محوطه استقراری غدیر­علی. که توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 11 در نقشه محوطه­ های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است.

 سونات(5)

محوطه استقراری سونات که توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 13 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. محوطه سونات در مسیر بسطام به وان قرار دارد.

 تپه قره ­ضیاالدین

تپه قره­ ضیاالدین که توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 15 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال غرب ایران، معرفی شده است. در شرق شهر قره­ ضیاالدین قرار گرفته و دارای سفال اورارتویی است.

 تپه پرپر

تپه پرپر توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 23 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. در حد فاصل مرند به لیوار قرار گرفته است.

مرند تپه

مرند تپه توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 24 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. در داخل شهر مرند قرار دارد.

 قلعه سنگر

محوطه قلعه سنگر تبریز توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 25 در نقشه محوطه­ های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. در 77 کیلومتری شمال­شرق تبریز در کنار چای­کندی قرار دارد.

— محوطه استقراری با سفال اورارتویی که در دره قطور چای، در شرق مرکز بخش قطور قرار دارد.  محوطه مزبور توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 29 در نقشه محوطه­ های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است.

 هفتوان تپه

هفتوان تپه توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 32 در نقشه محوطه های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. این تپه باستانی در 8 کیلومتری جنوب سلماس قرار دارد و در سالهای قبل از انقلاب اسلامی توسط چارلز بورنی حفاری شده است. آثار اورارتویی این تپه در دوره سوم آن قرار دارد، برخلاف اغلب محوطه­ ها جنبه استقراری داشته و علاوه بر نشانه های تدفین – خاکستر مرده در داخل تدفین همراه با اشیای تدفینی-  اورارتویی، سفال این تمدن در کنار سفال محلی بدست آمده است. این محوطه هزاره دوم و اولی از لحاظ آثار اواخر عصر مفرغ و عصر آهن واجد اهمیت است.

 برجلیان

محوطه استقراری برجلیان توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 38 در نقشه محوطه­ های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. محوطه مزبور در مسیر جاده سلماس به سِرو قرار دارد.

 گوی ­تپه

گوی ­تپه توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 43 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. شامل آثار دوران مس-سنگی به بعد که در اواسط قرن بیستم توسط بورتون براون کاوش شده و در زمان تسلط اورارتوها بر منطقه نیز مسکون بوده است. این تپه در جنوب­شرقی شهر ارومیه قرار دارد.

 تپه حسنلو

تپه حسنلو توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 50 در نقشه محوطه های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. این محوطه مهم باستانی در 80 کیلومتری جنوب­شرق ارومیه و هفت کیلومتری شمال سلدوز  قرار دارد. در این تپه 10 دوره از استقرار انسانی شناسایی شده است که از دوره نوسنگی(حسنلوی X) تا دوره ایلخانی(حسنلوی I) در راس تپه ختم می شود. استقرار اورارتویی حسنلو شامل یک قلعه نظامی تقریبا مدور با تاسیسات داخلی آنست.(Dyson, 1989:3-11) که بعد از مباحث بسیار با عنوان دوره IIIb شناخته می شود. در مورد نام این محوطه در زمان اورارتو هیچ نشانه ای وجود ندارد. ولی بعضی از محققین استقرار دوره IVb آنرا که توسط اورارتوها در اواخر قرن نهم ویران شده با شهر مشتا که خبر فتح آن در این منطقه، درکتیبه تاش تپه توسط منوآ ذکر شده یکسان می دانند.   

 حصار دفاعی استقرار اورارتویی در حسنلوی III:بعد از آتش سوزی و ویرانی طبقات IVa و IVb یک استقرار اورارتویی در حسنلو شروع می شود. در لایه IIIb اولین بار آثاری از اورارتوها دیده می شود که شامل سفال و سنجاق سینه با مشخصات اورارتویی است. در این لایه حداقل 8 سنجاق و 2 مهر استامپی سنگی بدست آمده است. آثار بدست آمده در این طبقه نشان می دهد که حسنلوی III  قطعا یک استقرار اورارتویی بوده است. بنظر می رسد این قلعه در لشگرکشی هشتم سارگن دوم توسط ارتش آشور منهدم شده است. مدودسکایا عقیده دارد که اورارتوها بعداز ویرانی حسنلوی IVb  در سال 714 ق.م. حوزه دریاچه ارومیه را ترک کرده اند. ولی دایسون معتقد است که آنها در این طبقه در حسنلو مستقر شده اند چون سفالهای طبقه IIIb در این تپه در ارتباط با محوطه ­های اورارتویی قرن 7 ق.م. است. به عقیده وی استقرار اورارتوها در حسنلوی IIIb  در اواسط قرن 7 ق.م. پایان یافته است، اشیای بدست آمده هم همین تاریخ را تائید می کنند.(Iran, 1989, Vol, XXVII:20 )

 شیطان آباد

محوطه شیطان ­آباد توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 54 در نقشه محوطه­ های اورارتویی شمال غرب ایران، معرفی شده است.این محوطه استقراری دارای نشانه­ هایی از معماری اورارتویی است.

 لیلان

محوطه لیلان توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 55 در نقشه محوطه های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. این محوطه با بقایای معماری اورارتویی در 16 کیلومتری شرق میاندوآب قرار دارد.

 توپچی

محوطه استقراری توپچی توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 58 در نقشه محوطه های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. این محوطه با سفال اورارتویی درساحل شمالی دریاچه ارومیه و غربی ترین نقطه شهرستان شبستر، در جوار روستایی به همین نام قرار دارد.

 قره ­تپه

محوطه استقراری قره ­تپه توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 59 در نقشه محوطه های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. محوطه مذکور با سفال اورارتویی درساحل شمالی دریاچه ارومیه و غربی ترین نقطه شهرستان شبستر،  و 11 کیلومتری جنوب شرقی شهر تسوج  در جوار روستایی به همین نام قرار دارد.

قهرمانلو

تپه قهرمانلو ارومیه، توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 68 در نقشه محوطه­ های اورارتویی شمال غرب ایران، معرفی شده است. این تپه با نشانه­ های استقرار اورارتویی، در شمال­غرب شهر ارومیه قرار دارد.

 بورونه

محوطه بورونه مرند توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 69 در نقشه محوطه­ های اورارتویی شمال غرب ایران، معرفی شده است. این محوطه در غرب شهرستان مرند قرار دارد.

کسیان

تپه کسیان ماکو توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 71 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. این محوطه در 4 کیلومتری شمال­شرق بسطام قرار دارد.

 — تپه ­ای با استقرار اورارتویی در جنوب شهرستان مهاباد قرار دارد. که توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 73 در نقشه محوطه ­های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است.

بدرالدین

محوطه استقراری تپه بدرالدین توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 80 در نقشه محوطه­ های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است. و در 10 کیلومتری جنوب شهرستان اشنویه واقع است.

— محوطه استقراری بدون نام اورارتویی که در 8 کیلومتری شمال چشمه منوآ(اژدها بولاغی ) واقع است. توسط کلایس، بعنوان محوطه شماره 81 در نقشه محوطه­ های اورارتویی شمال­غرب ایران، معرفی شده است.

کردلر تپه

هم اکنون این اطمینان حاصل گردیده است که در این سایت باستانی حداقل چهار بار سکونت گزیده شده است و هر یک از این سکونت­ها – دهکده­ ها-  با آتش ویران شده است. حفاری­های پیش از این در قسمت مشرق بالاترین نقطه مرکز تپه متمرکز بوده است. جائی که 10 ترانشه 10×10 حفاری شده است. آثار بدست آمده از دوره I را براحتی می توان از آثار بدست آمده از دوره IV تشخیص داد. هر چند، این امر در مورد دوره II و III امکان ندارد،چون تعیین نمونه به یکی از دو دوره دشوار است. از لحاظ هماهنگی زمانی طبقات بالائی با حسنلوی IV  و V و گوی تپه A که به چیزی حدود 1300- 800 ق.م مربوط می شوند. نوع سفال­ها در این قسمت، سفال قرمز لعابدار نازک اورارتویی بود، که بدست آمد.(Kromer,1973:197-199)

---

 

پی نوشت ها :

1- Ališer: شوتلوی جدید.

2- Kešmeš tepe

3-Döčgagı: دوچقاقی

4- Qızčaxlu

5- Sunat