نقاشی ایرانی / مکتب مغول

آنچه که در میان باستان شناسان و هنرشناسان بعنوان نقاشی و مینیاتور هنرمندانه ایران شناخته می شود، هر چند در پایه و اساس، پیشینه ای به درازای تمدن ایران زمین دارد، اما نقطه آغازین آن بصورت حرفه ای و هنرمندانه از دوران حکومت مغول ها در ایران است.

 

 

سبک مغول 

در زمان سلطنت غازان خان و به دستور وی بود که نسخه مشهور کتاب خطی تاریخ طبیعی سال 941 تالیف یک پزشک مسیحی بنام ابن بختیشوع طبیب خلیفه المتقی در بغداد توسط عبدالهادی از عربی به فارسی ترجمه شد. احتمالا در مراغه پایتخت قدیم مغول نوشته شده است. دیوانهای مصوری که از اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری بجا مانده مبین نفوذ شیوه های متعدد اعم از ایرانی، عربی و چینی در قالب یک مکتب هنری واحد تحت عنوان سبک مغول است.

 

 

ویژگی های نقاشی سبک مغول

نقاش سعی نموده نقاشی را همانند سنت دیرینه نقاشیهای گل و پرنده چینی با کادر قطع کند. ابرها اغلب طلایی هستند و کناره آنها رنگ آمیزی شده است.

در قسمت اعظم قرن چهاردهم میلادی (قرن 7 هجری) نقاش عناصری از منظره را که از چین بدست او رسیده ناشیانه مورد استفاده قرار می داده است. نوع کار آنها نشان می دهد که آشنایی ناقصی با هنر چین داشته اند و شاید این آشنایی از طریق تزئینات هنر مصرفی و تزئینی نظیر سرامیک و پارچه صورت گرفته باشد. در تمام طرح های آنها شکل ابر به چشم می خورد اژدها، عنقا و درنا بدون شک در بافته های ابریشمی چینی وجود داشته اند. عنصر دیگر منظره که زنده کننده قرارداد و قواعد هنر چینی بود نقشی است که با آن آب را نشان می دادند. در نیمه اول قرن 14 میلادی آب را با نقش پولک پولک و یا امواج کاکل دار و پیچ پیچ و در اندازه بزرگ نسبت به بقیه تصویر نشان می دادند.

واضح ترین عنصری که در مینیاتور این دوره از چین به عاریت گرفته شده شکل کوهها و درختان است. و اینها از منبع دیگری بجز نقاشی های واقعی چین که انحصارا در دسترس سلاطین بوده نمی تواند گرفته شده باشد. از مشخصات این کتب خطی استعمال فراوان رنگ نقره ای برای آبی تر نشان دادن آب و برای چروک لباس و حتی ریش و محاسن مردان است.

از مهمترین پیشرفتهای مینیاتور در اوائل قرن 14 میلادی یکی غنای رنگ و دیگری بازکردن  ساختمان تابلو است که با قرار دادن یک اندام در منتها الیه سمت راست یا چپ قسمت جلو که گاهی پشت به بیننده است و گاهی نیز به طرف جلو می آید عملی می شود مانند جنگ بین بهرام گور و اژدها.

در کتاب شاهنامه دموت دو تم برجسته قهرمانی و شفقت برانگیزی یا احساسی با موفقیت بکار می رفت اما دیگر هیچگاه در نقاشی ایرانی چنین احساس قوی به چشم نمی خورد و موضوعات قهرمانی در این کتاب بیشتر جنگ بر علیه نیروی اهریمنی است تا دلاوری های شخصی. شاهنامه دموت در واقع اولین کتاب مدرن ایران و نقطه اوج پیشرفت سبک مغول در زمان ایلخانان است. باز بودن در برداشتن قدم بزرگی است به طرف باز شدن پلان دوم که در قرن بعد یعنی در زمان تیموریان معمول می شود.

ابرهای حلقه ای و یا چنگال دار از جمله مضامین ناتورالیستی سبک مغول می باشند.

تنها پرتره های مشهور و قدیمی در ایران پرتره های تاریخی هستند که آنها را مربوط به دوران ایلخانان می دانند ولی از آنها هیچگونه تقلیدی به عمل نیامده است.

تاکید بر حرکت بهمراه سوارکاری در فضای محدود کارزار- آسمان طلایی- پراکندگی شاخ و برگ درختان- درهم شکستن قاب تصویر با سم اسبان و بیرق سواران، زین های مدور، البسه زرنگار، حفاظ مدور گوشهای کلاهخود مشخصات سبک مغولی است. در نگاره های مغولی جهت افقی نگاره ها مانند طومارهای تصویری چینی است.

 

آثار شاخص سبک مغول

1- منافع الحیوان ابن بختیشوع (شیر نر و ماده- مراغه)

2- منافع الحیوان ابن بختیشوع (تعقیب مادیان بوسیله اسب نر- مراغه) در این تصویر مادیان ابلق است.

3- جامع التواریخ رشیدالدین (درخت مقدس بودا- تبریز)

4- جامع التواریخ رشیدالدین (سارا در چادر و پذیرایی ابراهیم از سه مرد غریبه- تبریز)

5- تاریخ مردمان قدیم یا کتاب آثار الباقیه بیرونی (تخریب معبد اورشلیم –تبریز)

6- شاهنامه دموت (جنگ اسکندر و اژدها- تبریز)

7- شاهنامه دموت هزیمت قشون هند از برابر جنگجویان آهنی اسکندر- تبریز)

8- شاهنامه دموت (مرگ اسکندر- تبریز)

9- کلیله و دمنه (پادشاه مخلوع میمونها انجیر پرتاب می کند- تبریز)

10- کلیله و دمنه (خنثی شدن عمل قاتل- تبریز)

11- کلیله و دمنه گیرافتادن دزد در اتاق خواب- تبریز)

12- ورقی از شاهنامه در یک آلبوم (بردن زال توسط سیمرغ به آشیانه اش در البرز کوه- تبریز)

13- ورقی از شاهنامه در یک آلبوم (زال در مقابل چشمان کنیزان رودابه پرنده آبی را با تیر می زند.- تبریز)

14- ورقی از شاهنامه در یک آلبوم (منوچهر تور را شکست میدهد- تبریز)

15- کتاب عجایب الخلوقات (برداشت میوه از درخت- بغداد)

16- دیوان خواجوی کرمانی (شاهزاده همای بر در قلعه همایون- بغداد)

17- دیوان خواجوی کرمانی (رزم همای و همایون- بغداد)

18- دیوان سلطان احمد (حاشیه کتاب شعر- بغداد)

19- کتاب البهلان(مقالاتی درباره نجوم و پیشگویی) برج دلو- بغداد

20- خسرو و شیرین نظامی (آوردن فرهاد به نزد شیرین- تبریز)

21- نگاره اسفندیار گرگسار را از اسب به زیر می افکند- نفوذ شیوه چینی کمتر است ولی تاکید بر حرکت بهمراه سوارکاری در فضای محدود کارزار مشخصا مغولی است.

22- نگاره رستم و شغاد- شاهنامه دموت- تبریز

منافع الحیوان ابن بختیشوع : سبک مینیاتورهای کتاب منافع الحیوان ابن بختیشوع غیرناتورالیستی است. تصاویر آن مسطح و دوبعدی و حیوانات بصورت تزئینی در زمینه مناظری که عناصر آن قراردادی است ترسیم شده اند. خطوط دور آنها قوی و گاهی نیز در طرح آنها حالت طنز بکار رفته شده است. شکل درختان و آب مستقیما از طبیعت گرفته نشده و شاخه ها بصورت تزئینی تنظیم شده اند. یک برکه را با شکل موجهای آب نشان داده و گیاهان اطراف آنرا برگهای تکراری سمبولیکی تشکیل می دهند. در هنگام کشیدن آسمان قوس معکوسی می کشیدند و خورشید را همانند نگین در آن جای می دادند. دور تصاویر کادری وجود ندارد بلکه تصاویر با متن ترکیب شده اند. اگرچه اثری از عناصر چینی دیده می شود ولی خصلت بین النهرینی در سراسر کتاب حفظ شده است. نقاش مسلمان از اصل و نسب دار بودن اثر خود غافل نمانده و بخاطر ترکیب تصاویر با کیفیت منظم دستخط عربی فرم گرا شده ولی کیفیت طرح از نظر خط با خطوط محکم طرح مکتب بغداد تفاوت دارد. در تمام تصاویر حیوانات مطابق با علم جانور شناسی کشیده شده اند ولی مناظر پشت آنها در صفحات آخر ماهرانه تر است.

مهمترین پیشرفتهای مینیاتور در اوائل قرن چهارده یکی غنای رنگ و دیگری باز کردن ساختمان ترکیب بندی است که با قرار دادن یک اندام در منتهاالیه سمت راست یا چپ قسمت جلو که گاهی پشت به بیننده است و گاهی نیز بطرف جلو می آید عملی می شود. مانند : جنگ بین بهرام گور و اژدها. در این تابلوها آسمان تماما آبی یا طلایی رنگ است و اغلب بدون ابر. درختان گلدار فراوانند و درختان کاج نیز با برگهای نوک قرمز خود ظاهر می شوند.

شکی نیست که خاندان جلایر از نظر حمایت از هنر کتابهای خطی در قرن 14 میلادی جانشین ایلخانان شدند. قدیمیترین کتاب خطی مصور که از کتابخانه سلطان احمد بجا مانده کتاب عجایب عالم است. مینیاتورهای متنوع و مختلف این کتاب با سبکی بسیار ساده تر بوجود می آید.