گاهنگاری اورارتو / آرگیشتی اول

مرگ زود هنگام اینوش پوآ فرزند ارشد منوآ، منجر به سلطنت آرگیشتی اول گردید. بدین ترتیب آرگیشتی اول پس از پدرش منوآ برتخت سلطنت اورارتو نشست

تصویر 1

آرگيشتي اول( 786-764 ق‌م) و تسلط بر دریاچه ارومیه
وي در كتيبه‌هاي خود، از جمله کتیبه ای بر روی قطعه سنگی در ضلع جنوبی قلعه وان نقر گردیده است، خويش را در مورد حمايت خاص خالدي خداي بزرگ اورارتو كه بمنزلة خداي آشور در پيش آشوري‌ها بود، دانسته و بیان نموده است که خدای خالدی به وی امر نمود تا آنچه را که از پدرش میراث باقی مانده- یعنی تخت سلطنت را- در اختیار بگیرد. همچنين از توجه تئی شه‌با كه از خدايان قوم هوري بود و آرديني خداي موساسير كه در نزد اورارتوها نيز پرستيده مي‌شد برخوردار شمرده شده است. “(Çilingiroğlu, 1997) وی عمده توجه خود را معطوف سرزمین های قفقازجنوبی نمود و پیشرفت های قابل ملاحظه ای را بدست آورد آرگیشتي در چهارده جنگ فاتح شده است: ” در زمان حکومت آرگیشتی اول استانهای واقع در جمهوری ارمنستان شوروی- جلگه ایروان، نواحی دریاچه سوان و شهر آراگاتس- به سرزمین اورارتو پیوست.(تصویر1) . و به موازات آن مرکز اورارتو از داش بورون به شمال رود ارس در قفقاز منتقل گشت.“(پیوتروفسکی، 1348: 34) آرگیشتی در ارمنستان امروزی پس از تحکیم قدرت خود- در ششمین سال سلطنت خود – شهر اربونی(1) را در منطقه سوان و در روی تپه طویل آرین برد مشرف بر دره آراز – ارس(2)– بنا نمود. ” از 18 کتیبه معلوم آرگیشتی پسر منوآ 12 کتیبه در سرزمین کنونی جمهوری ارمنستان و شمال رود ارس بدست آمده و این نمودار توجه خاص آرگیشتی به نواحی شمال است.“( پیوتروفسکی، 1348: 35) . وی شش سال پس از احداث اِربونی شهر بزرگ جدیدی را بعنوان مرکز اقتصادی بنام آرگیشتی خینیلی(3) – آرگیشتی قینیلی- به معنای بنا شده توسط آرگیشتی ایجاد نمود. که بیانگر مالکیت تام اورارتوها بر بخش مرکزی قفقاز جنوبی بود(Salvini, 2006)” ولايت آخورياني(4) را كه بقول آدونتز حوزة رود آخوريان و منطقه آني(5) باشد و اتيوني(6) را كه بين آني و ايروان بود به اطاعت آورد و اودوري(7) شاه اتيوني را كه مقاومت مي‌كرد بالاخره مغلوب نمود. در اينجا آرگيشتي شهر آرگيشتي قينلي را كه تطبيق با محل آرماوير(8) مي‌كند بنا كرد……بالاخره منطقة درياچة سوان بويژه ولايات قيه‌قوني(9) در شمال شرقي درياچه وايشتاميني(10) را در منطقة اردكلو- پرتاك(11) را بنا به استوانه‌يي كه در اين محل اخير بدست آمده به اطاعت آورد.“( مشکور، 1345) . آرگیشتی علاوه بر پیشروی در قفقاز و بدست آوردن متصرفات جدید در جنوب و شرق سرزمین خود نیز موفقیت های چشمگیری بدست آورد: ” ماننا در آغاز حکومت آرگیشتی اول( از 80/799 ق.م.) تابع اورارتو بود. طبق آنچه اصطلاحا سالنامه خورخور(12) آرگیشتی اول نامیده می شود، وی در نقطه ای در جنوب ماننا- ناحیه آرسیتا، شهرهای بوشتو و باروآتا(13)– سه بار – در سالهای پنجم و ششم و هشتم سلطنت خویش یعنی به ترتیب 775 و 774 و 772 ق.م. – پیکار کرد و با لشگریان آشور تلاقی نمود. و حتی وارد دره رود دیاله و نامار که منابع اورارتو بابیلو – بابل- می خوانند شد. از جنگ علیه اورارتو و نامار در فهرست مردان سال آشوری در ذیل وقایع سال 774 ق.م. یاد شده است. بنابراین در آن دوره ماننا هنوز در دست اورارتوها بود زیرا ایشان در پارسوا و نامار جنگ می کردند و ناگزیر می بایست در اراضی ماننا پایگاه داشته باشند. لازم به ذکر است که در سالنامه های آرگیشتی تا آن تاریخ از انقیاد ماننا سخنی در میان نیست. مع هذا اندکی بعد ماننا از اورارتو جدا شد.“(دیاکونوف، 1380: 162- 163) . سالنامه‌هاي آرگيشتي از شش سال حملات مداوم – برماننا- ياد مي‌كند. وي قشون آشوري را در ماننا بعقب رانده و آزا شاه آن كشور را كه متحد آشور شده بود به اسارت آورد و ماننا مانند خوبوشكيا در تحت حمايت اورارتو بماند. كتيبه‌هاي اورارتو از غنايم و خراجي كه از آن اقوام ستانده است ياد مي‌كند و مي‌نويسد كه معادن طلا و نقره و مفرغ را از آنجا به غنيمت برده است.كتيبة ارك وان در ششمين سال سلطنت آرگيشتي از پيروزي و فتحي كه براي آن پادشاه بر آشور در اثر عنايت خالدي خداي اورارتو روي داده است ياد مي‌كند. طبق كتيبة اورارتو كه در دهوك در شمال نينوا يافت شده قشون آرگيشتي در حدود 766 تا آن ناحيه تاخته و تا آنجا نفوذ كرده است. در جنوب با وجود آنكه آشور قبايل پارسوا را تحريك به طغيان بر ضد اورارتو مي‌كند آرگيشتي فاتح شده 21500 تن از آشوري‌ها را اسير كرد و گرداگرد درياچة اورميه را به تصرف خود آورد و بسياري از بلاد آسياي صغير را كه تا اين زمان تحت اطاعت آشور بود تسخير كرد.
” در قرن هشتم ق.م. یکی از رقبای سرسخت آشوری ها و اورارتوها که نظر هر دو رقیب را جلب کرده بود مادها نبودند. بلکه قوم دیگری بودند به نام ماننائی ها. پادشاه اورارتو منوآ – پایان قرن نهم – آغاز قرن هشتم ق.م. – عیله ماننائی¬ها و قبایل همسایه نبردهایی را آغاز کرد و پسرش آرگیشتی اول در نقاط جنوبی تر به پارسوا و دشت دیاله وارد شد. پس از آنکه تیگلات پلیسر سوم اورارتوها را شکست داد. پادشاهان ماننائی ایرانزو ( 718 ق.م.) و آزا( 718- 717 ق.م.) از هواخواهان آشور بشمار می رفتند. ولی آزا به دست حامیان و هواداران روسای اول، پادشاه اورارتو و حکمرانان ویشدیش و زکرتو به قتل رسید. پادشاه جدید ماننائی ها به نام اولوسونو را سارگن دوم مجبورکرد که به آشوری ها بگراید. آنگاه روسای اول در 715 ق.م. با شخصی بنام دیااکو، که حاکم ماننائی ها بود، علیه اولوسونو وارد توطئه شد.“( دیاکونوف، 1383: 51) . پیوتروفسکی(1383: 112– 113) نیز با اشاره به سالنامه های می نویسد: ” آرگیشتی در سال هفتم نیز با آشوری ها نبرد کرد و طبق نوشته سالنامه ها، آنان را عقب راند. بنظر می رسد که نبرد در همان منطقه قبلی بوقوع پیوسته است. علاوه بر این عملیاتی بر علیه کشور بوشتو ثبت شده که در منابع آشوری بخوبی شناخته شده بود. و در نزدیکی منطقه بارسوا( = پارسوا) – منطقه ارومیه – قرار داشته است. سال هشتم نیز به لشگرکشی به منطقه ارومیه اختصاص یافت و به پیروزی بر کشورهای ماننا و بوشتو انجامید. لشگرکشی های پیاپی به منطقه ارومیه در سال نهم نیز تکرار شده است.“ نهایتا در اواخر سلطنت آرگیشتی اول، – در اواسط قرن هشتم ق.م.- اورارتو در اوج قدرت خود بود. و حاکمیتش بطور محکم در نواحی شمال و قفقاز جنوبی و اطراف دریاچه ارومیه برقرار بود.

پی نوشت ها :

1- Erbuni: منطقه در نزدیکی شهر ایروان کنونی.

2- Araz – Aras
3- Argišti xinili – Argišti qinili
4- Axuryani
5- Ani
6- Etıyoni
7- Uduri
8- Armavir
9- Qeye quni
10- Vayštamini
11- Erdklu – Pertak
12- Horhor
13- Arsita , Bušto , Barvata