آب در معماری اسلامی

در همه دوران تاریخی معماری، معماران ما آب را در مجموعه­های خود وارد می­کردند و گنجینه­ای از خصوصیات فیزیکی مذهبی و اسطوره­ای را به خدمت می­گرفتند تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد.

 

معبد آناهیتا در بیشابور:

یکی ازساختمان­های شاخص و مهم  دوره  ساسانی در شهر بیشابور معبد آناهیتا می­باشد این بنا دارای حجم مکعبی شکل است که نیمی از آن درون زمین قرار دارد و چرخش از مسیرهای زیرزمینی به داخل مشهود است. آب پس از وارد شدن به حوضچه مربع شکل آن از مسیر دیگری خارج می­شود اگر چه مراسم خاص مربوط به آن مشخص نیست ولی واضح است که آب در این بنا در درجه اول اهمیت قرار دارد. این بنا مهمترین مدرک تاریخی در استفاده از آب در درون یک ساختمان می­باشد.

 

 

 

 

 

آب انبار:

نیاز به آب در سراسر راههای ایران و در اکثر شهرهای این سرزمین باعث ایجاد معماری آب انبار شد که هم آب را مدتی ذخیره کنند و بعضی از آب انبار هایی که در شهرهای خشک کم آب ساخته شده خود اثری بسیار زیبا و از لحاظ معماری شایان توجه است. سابقه ساخت آب انبار در ایران بسیار طولانی بوده و هنوز آب انبارهایی از قرن ۶و۷ هجری به جا مانده است. برای اینکه آب داخل آب انبار نگندد چند بار آهک و نمک داخل آن می ریختند بدین ترتیب روی آن لایه بسته شده و اگر پرده روی آن پاره می­شد آب آن می­گندید وغیر قابل استفاده می شد. شیوه­های مختلفی برای ساخت آب انبارها در نقاط مختلف ایران به کار می­برند .خزانه بعضی آب انبارها مثل آب انبار حاج آقا علی در کرمان خیلی بزرگ است به طوری که زیر کاروانسرای آن تماما خالی است. در آب انبار وزیر یا میرزا مقیم ۴ بادگیر دارد و آب آن در تابستان بسیار خنک است. تمامی ساختمانهای وابسته به راه با آب با طراوت می شوند مثل ساباط، رباط، کاربات وکاروانسرا. (ساباط، که خود به معنای آسایشگاه و رباط به ساختمانهای کنار راه و به ویژه بیرون از شهر اطلاق می شود.)

 

 

 

 

استخر

طبیعت گرایش موجودات به آب و آب تنی، سبب شده که انسان­ها بالاخص به نحوی از انحناء از این موهبت حیاتی تا آنجایی که میسر است، حداکثر بهره برداری را بکنند. از آنجایی که سیر تسلسل علمی و تاریخی می نمایاند، انسان ها از آغاز تا تا به امروز ارتباط خاصه خود را با آب حفظ کرده­اند. اقوام و مردمانی که در کنار دریا و دریاچه­ها می­زیستند حداکثر امکان را برای استفاده از آب داشته­اند آن دسته که امکان کمتری در اختیارشان بوده از آب های معدنی، برکه های طبیعی، رودخانه ها و … سود برده­اند.

سیر تاریخ و افزایش تجملات زندگانی و تکنولوزی مدرن و افزایش امکانات مالی انسان را بر آن داشته که با نزدیک شدن به آب بخشی از نیازهای روحی خود را که در سایر بخش­های زندگی مدرن سرکوب می­شوند برآورده نماید از این رو با احداث حوض یا استخر در منازل استخرهای محله­ای و یا استخرهای عمومی برآورده سازد. با دقت در طرح­های استخرهای مختلف متوجه می­شویم که این گونه استخرها در اوایل قرن بیستم بیشتر به شکل مستطیل بیضی یا به اشکال هندسی منظم بوده است در طول قرن حاضر بخصوص بعد از جنگ جهانی دوم به منظور ایجاد تنوع تحرک ایجاد فضای با نشاط و ایجاد روحیه­ای شاداب در میان انسان­هایی که به این استخرها مراجعه میکردند در طراحی آنان تجدید نظرهایی گردید. استخرها با اشکال هندسی نامنظم تزئینات نوری و تولید امواج مصنوعی آب تفنن خاصی را به همراه آورده است.

 

 

 

 

آب نماها:

یکی دیگر از عوامل تزئینی تلفیقی و ارتباطی با محیط که به نحوی در فضا و مکان موثر می­افتد انواع آب نماها می­باشد. این نوع آب­نماها را در زبان فارسی حوض و حوضچه می­گویند حال آنکه حوض و حوضچه با آب نما تفاوت دارد متخصصین  فن این را اینگونه توجیه و توصیف می­کنند آب نماها دارای عمق کمتر از حوضچه     می­باشند و با تزئینات مدرن از قبیل چراغهای رنگارنگ که در داخل آب و فواره­ها تعبیه شده­اند تزئین          می­گردند. بوده و اشکال آنها کمتر از اصول هندسی منظم پیروی می کنند. در این آب نماها بیشتر از اشکال تغییرشکل یافته هندسی استفاده می شود.

 

 

 

فواره ­ها و احساس انسانی:

فواره ­ها به طورخطي برروي محورهاي اصلي باعث تشخص مكان ميشوند. فواره­ها مسيرهايي به وجود مي­آورند كه راهنماي انسان در فضا ميشوند. فواره­ها در واقع موسيقي فضا محسوب ميشوند. فواره­ها ميتوانند كوتاه و زمزمه­گر بوده و مثل موسيقي متن عمل كنند مي­توانند با نشاط و پر هياهو بوده وشادابي بخش فضاي اطراف گردد. برخلاف فواره­ها،‍‍‍‍‍ ‌‍چشمه ورودخانه­ها ذاتا عناصر جنبشي هستند. درياچه­ها آبگيرها و حوض­ها عناصر آرام بخش هستند. در معماري ما حوض، به عنوان سمبل آب راكد استفاده ميشود. حوض­هاي جلوي بناها مكمل معماري هستند و مانند آينه آنها را در خود منعكس ميكند. نمونه بارز آن طاق چهلستون در اصفهان است. صدايي كه آب توليد ميكند مانند مفاهيم خالص بصري همان تنوع را دارد. آب با برخورد با مانع و يا زمان عبور از روي سطوح ناهموار و يا ريزش بر روي خودش ايجاد صدا ميكند. توجه به مفاهيم صوتي آب از اهميت زيادي برخوردار است اگرصدا خيلي كم باشد ميتواند حتي ناراحت كننده باشد مانند چكه شيرآب، صداي زياد در فضاهاي محدود كه بيش ازتحمل فضا است مبتذل جلوه ميكند.

 

 

 

نهرها

شرح و توضیح اختصاصی درباره نهرهایی که جنبه تزیینی داشته باشد، بستگی کامل به سلیقه و ذوق فردی دارد. بنا براین اگر ایجاد نهرها صرفآ به منظور آبیاری باشد و می توان از آن نیز برای خلق زیبایی به صور مختلف استفاده نماییم از شیب ها یا گردش های آب در زوایای مختلف و آبشار های کوچک و شره آب استفاده می شود تا صدای آرامش بخش آن روان خسته رهگذران را بیاساید .

 

باغ واقع در کنار رودخانه

بسیاری از شهرهای قدیمی ایران در کنار یا دو سوی رودخانه­ای بزرگ یا متوسط شکل می گرفتند و توسعه می یافتند. در بعضی از موارد که باغی در این گونه از شهرها در کنار رودخانه ساخته می شد، در صورت امکان ترجیح می دادند که عــــمارت کوشک آن را به جای آنکه در میان باغ بسازند، در کنار رودخانه برپا کنند، زیرا در این صورت از منظر رودخانه به بهترین نحو ممکن می توانستند استفاده کنند. کـــــاخ آیینه را در اصفهان که در دوره صفویه در کنار زاینده رود ساخته شده بود، از این گونه عـمارت­ها به شمار می رود این کاخ در دوره قاجار ویران شد و اکنون اثری از آن و فــــضاهای سبز و ساخته شده پیرامون آن در دوره صفویه بر جای نمانده است، بلکه تنها تصویری که از آن باقی مانده است نشان می دهد بسیاری از ویژگیهای معماری آن مانند  عمارت کاخ چهل ستون در اصفهان بوده است، این عمارت نیز دارای محوری با یک جهت بود که به سمت زاینده رود طراحی و تنظیم شده بود و منظر اصلی ایوان ستون دار واقع در جلوی عمارت به طرف رودخانه بود.

 

باغ آبي:

منظوراز باغ آبي گونه­اي از باغ است كه آبگيري بزرگ در قسمتي از عرصه­ي آن به شكل مصنوعي و يا با استفاده از عوارض طبيعي ساخته مي­شود و براي پديد آوردن منظره­اي خوشايند، عمارت كوشك در روي سكويي كه در ميان آبگير با مصالح مقاوم در برابر آب ساخته مي­شد برپا ميگرديد و براي ايجاد دسترسي به كوشك غالباً معبر يا پلي بين كوشك وعرصه وافع دركنارآبگير ساخته مي­شد. كمبود آب در بيشتر نواحي ايران موجب گرديد شمار بسيار اندكي از ا ين گونه باغ­ها دركشور ساخته شود. باغ ا‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ئل­گلي در تبريز يكي از معدود نمونه­هاي باقي مانده ازاين گونه باغ­ها است.

 

 

 

آب و هنر در باغ

یکی از عناصر اصلی و حیاتی در باغ وجود آب است که قسمتی از آن منحصرا برای آبیاری حفاظت گیاهان و بخش دیگر به منظور ایجاد و خلق زیبایی در طراحی مورد استفاده قرار می گیرد. ولی آنچه که مورد توجه است وجود و تاثیر آب از دیدگاه خلق زیبایی و تنوع در محیط از قبیل تشکیل انواع نهرها ،به طور مصنوعی آب نما ها (حوض و حوضچه ) آبشارها و چشمه های مصنوعی، حلقه چاه ها استخر و آبشخور پرندگان است. از طرف دیگر وجود آب در باغ به هر یک از صور فوق، خود به نحوی در متعادل کردن درجه حرارت هوا، تامین رطوبت نسبی جهت گیاهان و ایجاد طراوت خاص موثر می باشد که نتیجتا مجموعه این عوامل از یکنواختی و خشکی محیط می کاهد.

پناگاههای بین راه گاهی قهوه­خانه­هایی بودند دارای حوض آب و مقداری گلدان در گرداگرد حوض و بعضی از اوقات باغچه­ای معطر که نهر آبی در آن جریان داشت­. خشکی و بی درختی فلات ایران باعث شده است که باغ را نمونه ای از بهشت موعود بدانند. چهار باغ طرح نمونه باغهای ایران است که در آن ممکن است یک محور بلندتر از محور دیگر باشد. از زمان ساسانیان در اینگونه طرحها در شکارگاهها در محل تقاطع محورها کوشکی بنا می کردند .

حوضخانه به معنی حوضی که در داخل عمارت تعبیه می کنند. غالبا حوض یا استخر را در یکی از محورهای اصلی فضای خانه یا باغ احداث می کنند به طوری که طول حوض یا استخر در امتداد طول فضای منزل یا باغ قرار بگیرد و برای آنکه هنگامیکه حوض یااستخر پر از آب می شود مقدار آب زیادی به طبق اصل جاذبه زمین به بیرون سرازیر شود، در ساختمان آن شیب مختصری می دهند. ایرانیان اطراف استخر را از سطح آن قدری بالاتر می برند و یک نوع آبرو برای آن تعبیه می کنند که مقدار آب اضافی را به خارج می برد واین روش خاص ایرانیان است هرگاه ذخیره آب به حد کافی باشد این حوض ها و استخرها همیشه لبریز ازآب می باشند به طوری که از یک فاصله کوتاه شخص پهنه ای از آب را مشاهده میکند که به نظر نا محدود می آید .از علائم مشخص و بر جسته دوران صفویه در اصفهان احداث حوضهای پاشویه دار است بعضی از آنها دارای چهار پاشویه بوده که هریک را زیر دیگری تعبیه می کردند. به طور کلی آب در استخرهای بزرگ به خاطر تیرگی و انعکاس آن مورد پسند ایرانیان قرار می گیرد کف جویهای رو باز را با کاشیهای آبی می پوشانیدند .