ایاصوفیه / بخش چهارم – تزئینات بنا

در طول سالها موزائیک‌های تزئینی، گنجها، عتیقه‌های مذهبی، تصویرهای نقاشی شده حضرت مسیح، مریم مقدس و دیگر مقدسین مسیحی در ایاصوفیا کم کم اضافه شدند و باعث بوجود آمدن کلکسیون اعجاب آور موجود کنونی شدند.

 

 

دکوراسیون

ابتدا در زمان فرمانروائی جاستینیان، دکوراسیون داخلی ایاصوفیا شامل طراحی با تخته سنگهای مرمر روی دیوارها و موزائیک بر روی منحنی‌های هلال طاق بود. البته، ما هنوز می‌توانیم دو فرشته، جبرییل[1] و میکاییل[2] بر روی پشت و بغل سکوی خطابه کلیسا ببینیم. همچنین تعدادی دکور تلویحی (مجازی) مثل مداحی پال[3] نیز را می‌توان دید. در برخی نقاط گالری نیز طرحهائی مثل اشکال گلها و پرندگان در قطعات کوچک دقیق مرمر سفید بر روی سطح مرمر سیاه می‌توان دید. در مراحل بعدی موزائیک‌های تزئینی مجازی به این اضافه گردید که در زمان جنگهای ضد مذهبی نابود شدند (۸۴۳ – ۷۲۶). تزئینات موزائیکی فعلی باقی‌مانده از زمان پس از جنگهای مذهبی است. در طول سالها موزائیک‌های تزئینی، گنجها، عتیقه‌های مذهبی، تصویرهای نقاشی شده حضرت مسیح، مریم مقدس و دیگر مقدسین مسیحی در ایاصوفیا کم کم اضافه شدند و باعث بوجود آمدن کلکسیون اعجاب آور موجود کنونی شدند. در کنار موزائیک‌های تزئینی و دکوراسیونهای مجازی و بادی در طی نیمه دوم قرن نهم مثل تصوری از مسیح در گنبد مرکزی روحانیون و مقدسین ارتدکس، پیامبران و پدران کلیسا، افراد تاریخی در ارتباط با کلیسا مثل موسفیدهای ایگناتیس[4] و مناظری از انجیل به گالری اضافه گردیدند.

 

موزاییک‌ها

در طول قرنها کلیسا به نحو بسیار زیبائی با موزاییک تزیین شده بود. آنها هر کدام به نحوی نمایشگر مادر پاکدامن، عیسی مسیح، روحانیون مذهبی مسیحیت و یا پادشاه و ملکه بودند، دیگر بخشها با طرحهای هندسی زیبا فقط تزئینی درست شده بودند. در طول قرنها فروریختن قسطنطنیه در سال ۱۲۰۴، مبارزان لاتین در جنگهای صلیبی مقدار زیادی آثار تاریخی و هنری در تقریباً تمامی ساختمانهای بازنتین[5] را نابود کردند. این شامل موزاییک‌های طلا در ایاصوفیا نیز بود. بسیاری از آیتم‌های گرانبها هم به ونیس[6] و برای حکمران آن که سازماندهندة حمله به قسطنطنیه بود ارسال گردید. پس از تبدیل ایاصوفیا به مسجد در سال ۱۴۵۳ بسیاری از موزاییک‌های تزیینی با گچ پوشانده شدند. این به دلیل تضاد اسلام با تزیینات تصویری بود. این پروسه یکباره انجام نگردید به صورتی که برخی مسافران بازدیدکننده از مسجد حتی در طول قرن هفدهم می‌توانستند هنوز آثاری از کلیسای قبلی در مسجد ببینند. در سال‌های ۴۹ – ۱۸۴۷ دو برادر سوییسی به نام گاسپر[7] و جیوسپ فاستی شروع به بازسازی مسجد کردند. بعدها سلطان عثمانی به آنها اجازه داد تا پرونده‌ای از تمامی موزاییک‌های تزیینی که پیدا می‌کردند درست کنند، کار دو برادر مهندس شامل بازسازی موزاییک‌ها نمی‌شد و در نتیجه پس از پیدا کردن آنها و ثبت موجودیت، کیفیت و شکل آن دوباره بر روی آن گچ می‌گرفتند. برادران حتی دو موزاییک دارای تصویرهای فرشتگان مسیحی در مرکز ساختمان که قبلاً گچ گیری نشده بود را پوشش دادند. ساختمان کنونی دارای مجموعاً ۴ قطعه از این تصاویر است که ۲ تا از آنها نقاشی مجدد هستند که برادران فاستی آنها را انجام دادند چرا که تصاویر قبلی کاملاً محو گردیده بودند. در موارد دیگر برادران فاستی طرحهای موزاییک هایی را که صدمه دیده بودند کاملاً به شکل دیگری طراحی نمودند. مدارکی که برادران فاستی از تزیینات موزاییک‌ها ثبت نمودند هم اکنون تنها شواهد موجود از تصاویر روی موزاییک هاست که تاریخ دانان معتقدند در زلزلة سال ۱۸۹۴ نابود شدند. این شامل موزائیک با طرح عیسی مسیح در گنبد، موزاییکی که روی «در ورودی بینویان» (این در مخصوص ورود افراد فقیر و بینوایان بوده‌است) نصب گردیده بودند. یک تصویر بزرگ صلیبی که تزیین جواهر داشت و تعداد زیادی تصاویر فرشتگان، روحانیون مقدسین و پدران کلیسا. اکثر تصاویر گمشده بعداً در دو غشاء ساختمان پیدا شدند. برادران فاستی همچنین یک خطابه و ۴ مدالیون عظیم با اسامی محمد و چهار خلیفه اول اسلام بر روی دیوارها نصب نمودند.

 

 

موزاییک‌های درب ورودی امپراتور

تزیینات موزاییک در ورودی امپراتوط بر روی غشای این در که مخصوص ورود و خروج امپراتور بود نصب شده بودند. براساس تحقیقات تاریخی انجام شده بر طرح روی این موزائیک می‌توان آنرا به اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم ارتباط داد. تصویر روی موزاییک این در را می‌توان نقش امپراتور که احتمالاً لئو ششم خردمند با پسرش کنستانتین هفتم بود توجیه کرد که در حال سجده در جلوی عیسی مسیح است که بر روی یک صندلی جواهری نشسته و در حال اهدای عنایت و بخشیدگی است و در دستش کتاب باری را نگهداشته‌است. متن کتاب در دست عیسی مسیح به شرح زیر است: «آرامش بر شما باد. من نو دنیا هستم». در هر طرف شانه‌های عیسی مسیح یک مدالیون قرار دارد، مدالیون طرف شانة چپ فرشته گابریل (بنیانگذار کلیسا) قرار دارد و در سمت راست مادر عیسی مسیح مری[8] جای گرفته‌است. این موزائیکها به صراحت توانائی و کنترل بی حد و حساب عیسی مسیح را بر امپراتورهای بایزانتین[9] نشان می‌دهد.

 

 

موزاییک ورودی جنوب غربی

این موزاییک در سه در ورودی جنوب غربی قرار دادو تاریخ نصب آن به سال ۹۴۴ برمی گردد. برادران فاستی در حین بازسازی‌های خود در سال ۱۸۴۹ آن را کشف نمودند. مادر مری پاکدامن بر روی صندلی سلطنتی ای که پشت ندارد نشسته‌است. پاهایش بر روی پایه‌ای قرار گرفته و با مقدار زیادی سنگهای قیمتی تزئین گردیده‌است. فرزندش عیسی مسیح بر روی پاهای مری قرار گرفته و در حال اهداء بخشودگی در حالیست که خطبه‌ای در دست دارد. درست چپ مری پاکدامن امپراتور کنستانتین با لباس مهمانی ایستاده و در حال اهداء مدل شهر به مری است. نوشتة حک شده کنار او می‌گوید: «امپراتور کنستانتین بزرگ از فرشتگان». در سمت راست مری امپراتور جاستینیان اول در حال اهداء مدل ایاصوفیا به مری ایستاده‌است. دو مدالیون در دو سمت عقب مری دارای حکاکی ای می‌باشند که معنای “مادر خداً را دارند.

 

موزائیک‌های محراب انتهای شرقی کلیسا

مری مقدس و کودک این اولین موزائیک بعد از دوران بت شکنی بود. این موزائیک در ۲۹ مارس ۸۷۶ توسط ریش سفید قوم بنام فوتیوس[10] و سلطان مایکل سوم[11] و باسیل اول افتتاح گردید. این موزائیک در نقطه‌ای بلند در نیمه گنبد APSC قرار گرفته‌است. مری مقدس بر روی صندلی سلطنتی ای بدون پشتی نشسته‌است و عیسی کوچک را بر روی پاهای خود نگه داشته‌است. پاهای مری بر روی سکوی کوچکی قرار گرفته. صندلی سلطنتی و سکو هر دو بوسیله جواهرات زینت داده شده‌اند. کارشناسان معتقدند این موزائیک‌ها تعمیر شده از باقی‌ماندة موزائیک‌های اولی است که در دوران ضد دینی تخریب گردیده بودند. موزائیک‌ها در جلوی دیوار طلائی اولیة مربوط به قرن ششم قرار داده شده‌اند. تصاویر فرشتگان گابریل[12] و مایکل[13] که تا حدود زیادی تخریب شده‌اند، و بر روی سکوی خطابه قرار دارند و مربوط به قرن ۹ می‌باشند.

 

موزائیک سلطان الکساندر[14]

یافتن موزائیک سلطان الکساندر برای فردی که برای بار اول ایاصوفیا را بازدید می‌کند چندان راحت نیست. این موزائیک در گوشة تاریکی در سقف طبقة دوم واقع شده‌است. این موزائیک نشان دهندة سلطان الکساندر در لباس پادشاهی است و در دست راست او خطبه‌ای و دست چپش شیئی مدور قرار دارد. نقاشی ای ترسیم شده توسط مهندس فوستی نشان می‌دهند که این موزائیک تا سال ۱۸۴۹ باقی‌ماند و آقای توماس وایت مور[15] بنیان گذار مؤسسة بایزنتاین که وظیفة نگهداری و مراقبت از موزائیک به او محول شده بود معتقد است که موزائیک سلطان الکساندر در طی زمین لرزه ۱۸۹۴ از بین رفته‌است. قابل ذکر است که ۸ سال پس از فوت آقای وایت مور این موزائیک توسط تلاشهای آقای رابرت ون نایس[16] کشف گردید. برعکس بقیة موزائیک‌های ایاصوفیا که بر روی آنها گچ معمولی گرفته شده بود تا پنهان گردند، موزائیک سلطان الکساندر کاملاً بر رویش رنگ کاری شده بود و این امر باعث پوشش کامل و پنهان ماندن آن برای مدتهای مدیدی شده بود. آقای ارنست آندر وود[17] که بعد از آقای وایت مور مدیر مؤسسة بایزنتاین بود این موزائیک را تمیز نموده و در معرض دید همگان قرار داد.

 

موزائیک‌های ملکه ذو[18]

این موزائیک که بر روی دیوار شرقی سالن جنوبی قرار دارد مربوط به قرن یازدهم میلادی می‌باشد. این موزائیک دارای نقش رهبر میسحیان عیسی مسیح است، که با عبائی به رنگ آبی تیره (که رنگ مرسوم هنر بایزنتاین) است، در محیطی که جلوی یک فضای طلائی است نشسته و مشغول اهدای رحمت خود بادست راست است در حالیکه در دست چپ خود جلدی از انجیل را در دست دارد. در دو طرف شانه‌های مسیح حروف حک شدةIC وXC به معنای عیسی مسیح[19] را می‌توان دید. همچنین در دو سمت عیسی مسیح تصاویر کنستانتین نهم[20] و ملکه زو[21] را می‌توان در لباسهای تشریفاتی مشاهده نمود. کنستانتین نهم در حال نگهداشتن کیفی پر از جواهر که سمبل نذر او به کلیسا است و ملکه زو در دست خود کتیبه‌ای دارد که سمبل اهداء ملکه به کلیسا می‌باشد. نوشته‌ای در بالای سر کنستانتین نهم است که مضمون آن «کنستانتین، سلطان پرهیزگار» است. باور بر این است که سرهای کنستانتین و ملکه زو که در زمان حال دیده می‌شوند در واقع سرهای افراد دیگری بطور مثال همسر اول ملکه یعنی رومانوس سوم[22] و یا فرزند خواندة او (غیرخونی) مایکل چهارم[23] بوده‌است. فرضیة دیگر باور بر این دارد که این موزائیک‌ها برای سلطان و ملکة اولیه دیگری ساخته شده بودند و بعداً سرهای آنها تراشیده شد و تصاویر سرهای کنستانتین نهم و ملکه زو بجای آنها ترسیم گردیده بودند.

 

 

موزائیک‌های کامننوس[24]

این موزائیک که همچنین بر روی دیوارهای شرقی سالن جنوبی ترسیم شده‌اند به سال ۱۱۲۲ باز می‌گردد. این موزائیک‌ها دارای تصویری مقدس با شال آبی تیره در وسط موزائیک در حالیکه کودک عیسی مسیح را بر روی پاهای خود نشانده تصویر نموده‌است. عیسی مسیح در حال اهداء آمرزش خود با یک دست است در حالیکه خطبه‌ای در دست دیگرش قرار دارد. در سمت راست مری مقدس جان دوم کامننوس[25] در لباس مجللی مملو از جواهرات ایستاده‌است. او در دست خود کیفی حاوی جواهر که سمبل نذر سلطان به کلیسا است قرار داده‌است. ملکه آیرین در لباس مجلسی در حال ارائه مدرکی در سمت چپ مری مقدس ایستاده‌است. تصویر پسر بزرگ آنها الکسس کامننوس بر روی صفحه‌ای که روی پایة مبل قرار دارد نقش بسته‌است. این تصویر چهرة اندوهناک الکسس را که در همان سال در نتیجة ابتلا به سل فوت کرد را نشان می‌دهد. تفاوت شایان ذکر این موزائیک که یک قرن از موزائیک مربوط به ملکه زو تازه تر است را می‌توان به این صورت تشریح نمود که این موزائیک یک تجلی بسیار واقعی تر است در حالیکه موزائیک ملکه زو بیشتر به صورت ایده‌آل و خیال پردازانه‌است. در این موزائیک ملکه را با موهای بافته، لپ هائی پر رنگ و چشمانی خاکستری می‌توان مشاهده نمود که بخوبی نشانگر اجداد مجارستانی اوست. سلطان در این موزائیک در حالتی جدی و تکریمی دیده می‌شود.

 

موزائیک دیزیز[26]

موزائیک دیزیز (به معنای موزاییک استدعا یا التماس) احتمالاً مربوط به سال ۱۲۶۱ می‌باشد. این موزائیک جهت نشان دادن انتهای دورة ۵۷ سالة سلطة کاتولیک رومی و بازگشت دین و عقیدة ارتودکس[27] می‌باشد. این سومین قطعة قرار گرفته در بخش سلطنتی سالن طبقة دوم می‌باشد. به دلیل زیبائی خیره کنندة چهره‌های روی این موزائیک، مهربانی در حالت چهره‌ها و تُن موجود در این موزائیک، آن را بهترین موزائیک موجود در ایاصوفیا می‌توان قلمداد نمود. سبک نقاشی روی این موزائیک را می‌توان سبک مورد استفادة نقاشان ایتالیایی اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم مثل کوچی[28] تلقی نمود. در این قطعه مری مقدس و جان بپتیست[29] در حالی که نیم رخ آنها دیده می‌شود مشغول استغاثه و میانجی گری و وساطت عیسی مسیح برای بشریت در روز رستاخیز هستند. قسمت پائینی این موزائیک به شدت تخریب گردیده و این امر احتمالاً به خاطر باران است، چرا که این موزاییک‌ها در کنار پنجره قرار گرفته‌است. تاریخ شناسان این موزاییک را سرآغاز شیوع هنر نقاشی تصویر دوران رنسانس یا دورة تجدید ادبی و فرهنگی در تاریخ هنر بیزانس می‌شناسند.

 

 

موزاییک فضای سنگ فرش شمالی

موزاییک فضای سنگ فرش شدة شمالی نمایان گر اولیای مقدس متعددی می‌باشد. این موزاییک از آنجا که در جایی بسیار بالا و غیر قابل دسترسی قرار گرفته‌اند توانسته‌اند به خوبی باقی بمانند. آن‌ها نمایشگر مقدسین جان و ایگنا تیوس هستند. ایگناتیوس در حالی که در یک لباس بلند و گشاد و با تصاویر صلیب ایستاده، انجیل بسیار نفیسی در دست دارد. اسامی مقدسان در اطراف مجسمه به زبان یونانی حک گردیده‌است تا شناخت آن‌ها برای بازدیدکنندگان آسان باشد. موزاییک‌های متعدد دیگری که در فضاهای سنگ فرش شمال کلیسا قرار گرفته‌اند احتمالاً به خاطر وقوع زمین لرزه‌های متعدد در طول قرن‌ها تخریب گردیده‌اند و همچنین به خاطر تخریب عمدی توسط جنگجویان عثمانی رو به نابودی گذاشته‌اند.

 

ترمیم‌های صورت گرفته در قرن بیستم

تعداد کثیری موزائیک‌های تزئینی در طول دهه ۱۹۳۰ توسط گروهی از افراد مؤسسه بیزانس به رهبری توماس وایت مور کشف گردیدند. این گروه تصمیم گرفتند اجازه دهند تصویر تعدادی صلیب همچنان با گچ پوشیده بماند ولی بقیه موزائیک‌های اصلی را تمیز کردند. ترمیم ایاصوفیا به جهت این که این مکان هم کلیسا و هم مسجد بوده‌است باعث بروز مشکلات مشخصی می‌گردد. موزائیک‌های دارای تصاویر پیکرنمای مسیحیت تدریجاً در حال آشکار شدن هستند. اگرچه، جهت انجام این امر، هنرهای اسلامی تاریخی می‌باید از بین بروند، تنها چاره‌ای که ترمیم کنندگان برگزیده‌اند سعی در یافتن تعادل در بین دو فرهنگ است. بخصوص، در رابطه با خوش نویسی‌های اسلامی موجود بر روی گنبد مباحثات بسیار حساسی وجود دارد دال بر اینکه آیا برداشتن پوشش گنبد حاوی این خطبه‌های اسلامی در راستای نشان دادن موزائیک‌های تزئین شده با تصاویر عیسی مسیح، پیشوای روحانی مسیحیان فرزند خدا و ارباب دنیا توجیح پذیر است یا خیر. (اگر فرض کنیم که آن موزائیک‌ها واقعاً موجود می‌باشند

 

 

مناره ها

یکی از منارها (در جنوب غربی) ساخته شده از آجرهای قرمز است. در حالیکه دیگر ۳ منار موجود از سنگ مرمر سفید ساخته شده‌اند. یکی از این ۳ منار مرمری که از ۲ تای دیگر ظریف تر است. توسط سلطان بایزید دوم بنا شده‌است و دوتای بزرگتر دیگر در غرب توسط سلطان سلیم دوم بنا گردیده و توسط آرشیتکت مشهور عثمانی بنام سینان طراحی گردیده‌اند.

 

پی نوشت ها :

[1] Gabrial

[2] Michael

[3] Paul

[4] Ignatius

[5] Bazentine

[6] Venis

[7] Gaspare

[8] Mery

[9] امپراتوری بیزانس یا همان امپراتوری مسیحس روم شرقی

[10] Photius

[11] Michal III

[12] جبرئیل

[13] میکائیل

[14] Alexander

[15] Thomas Whittemore

[16] Robert Van Nice

[17] Ernest J.W. Underwood

[18] Empress Zoe Mosaics

[19] Iesous Khristos

[20] Constantine IX

[21] Empress Zoe

[22] Romanus III

[23] Michael IV

[24] Comnenus Mosaics

[25] John II Comnenus

[26] Deesis Mosaic

[27] Orthodox

[28] Cuccio

[29] John TheBaptist